مرخصی زندانی چند روز است؟ راهنمای جامع شرایط، انواع و مدت زمان مرخصی 1404

مرخصی زندانی در حالت عادی و ماهانه، حداکثر ۳ روز است که در موارد خاص مانند بیماری حاد یا فوت بستگان درجه یک، همسر یا ازدواج فرزندان، این مدت می تواند به حداکثر ۵ روز افزایش یابد. همچنین، در مناسبت های ویژه و با بخشنامه های قضایی، امکان اعطای مرخصی های طولانی تر نیز وجود دارد. در سیستم قضایی ایران، مرخصی یکی از امتیازات قانونی و انسانی است که به زندانیان واجد شرایط اعطا می شود تا برای مدت کوتاهی از زندان خارج شده و به امور ضروری رسیدگی کنند یا در کنار خانواده خود باشند. این امتیاز که نقش مهمی در بازپروری و حفظ بنیان خانواده زندانیان دارد، تابع ضوابط و مقررات خاصی است که اطلاع از آن ها برای خانواده ها و خود زندانیان از اهمیت بالایی برخوردار است.

با توجه به پیچیدگی قوانین و ابهامات موجود، درک صحیح انواع مرخصی، شرایط اخذ، مدت زمان و نحوه تمدید آن ضروری به نظر می رسد. این مقاله با هدف ارائه یک راهنمای جامع، دقیق و به روز در خصوص مدت زمان و شرایط اخذ و تمدید مرخصی زندانیان در ایران تدوین شده است. هدف ما پاسخگویی به تمامی پرسش های اساسی در این زمینه، از جمله مدت زمان انواع مرخصی، شرایط لازم برای دریافت آن، افرادی که از مرخصی محروم هستند، نحوه درخواست و پیامدهای عدم بازگشت از مرخصی است تا اطلاعاتی شفاف و کاربردی در اختیار مخاطبان قرار گیرد.

مرخصی زندانی چیست؟

مرخصی زندانی یک امتیاز قانونی است که به موجب آن، فرد محکوم به حبس، با رعایت شرایط و ضوابط خاصی، برای مدت محدودی اجازه خروج از زندان را پیدا می کند. این خروج موقت، با هدف های مختلفی صورت می گیرد که عمدتاً بر اساس رویکردهای اصلاحی و تربیتی در نظام زندانبانی مدرن استوار است. مرخصی صرفاً یک حق مطلق برای زندانی نیست، بلکه امتیازی است که در صورت احراز شرایط مشخص و با تشخیص مراجع قضایی و زندان اعطا می شود. هدف از اعطای مرخصی، فراتر از صرفاً خروج موقت از زندان است و ابعاد انسانی، اجتماعی و روانشناختی گسترده ای دارد.

یکی از اصلی ترین اهداف مرخصی، بازپروری و اصلاح زندانیان است. حضور موقت در جامعه و در کنار خانواده، به زندانی فرصت می دهد تا با محیط خارج از زندان ارتباط مجدد برقرار کند و برای بازگشت دائمی به جامعه آماده شود. این امر به کاهش احتمال ارتکاب جرم مجدد (رکود) کمک شایانی می کند. هدف دیگر، حفظ بنیان خانواده است. زندانی بودن یک فرد، می تواند ضربه مهلکی به ساختار خانواده وارد کند. مرخصی این امکان را می دهد تا ارتباطات خانوادگی حفظ شده، زندانی در مسائل مهم خانواده مشارکت کند و از فروپاشی خانواده جلوگیری شود. این موضوع به خصوص در مورد مادران زندانی یا سرپرستان خانواده اهمیت دوچندانی پیدا می کند.

ابعاد انسانی و درمانی نیز از دیگر اهداف مهم مرخصی به شمار می روند. گاهی زندانی به دلیل بیماری های حاد، نیاز به درمان های تخصصی خارج از زندان دارد که امکانات آن در داخل زندان فراهم نیست. در چنین مواردی، مرخصی درمانی با تأیید پزشکان متخصص و مراجع قضایی اعطا می شود. همچنین، در مواقع اضطراری مانند فوت بستگان درجه یک یا ازدواج فرزندان، اعطای مرخصی جنبه انسانی داشته و به زندانی فرصت می دهد تا در این رویدادهای مهم زندگی خانوادگی خود حضور یابد. این رویکرد نشان دهنده نگاهی حمایتی و انسانی در کنار مجازات است.

تشویق به رفتار اصلاحی نیز یکی از دلایل اعطای مرخصی است. زندانیانی که در طول دوران حبس، رفتار مناسبی از خود نشان می دهند، در برنامه های اصلاحی و تربیتی زندان مشارکت فعال دارند و مقررات زندان را رعایت می کنند، با اعطای مرخصی تشویق می شوند. این مکانیزم، انگیزه مثبتی برای سایر زندانیان ایجاد می کند تا رفتار خود را بهبود بخشند و امید به بازگشت زودهنگام به جامعه را در دل آن ها زنده نگه دارد. کلیه این اهداف، در راستای سیاست های کلی نظام قضایی برای کاهش جمعیت کیفری و بازگرداندن افراد اصلاح شده به جامعه قرار دارند.

مرخصی زندانی چند روز است؟ (پاسخ مستقیم و جامع)

مدت زمان مرخصی زندانیان بسته به نوع مرخصی و شرایط پرونده، متفاوت است. قانون گذار و آیین نامه های اجرایی سازمان زندان ها، چارچوب های مشخصی را برای مدت زمان انواع مرخصی تعیین کرده اند که در ادامه به تفصیل به آن ها می پردازیم:

مدت زمان مرخصی عادی (ماهانه)

بر اساس ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری، محکومان می توانند در صورت رعایت ضوابط و مقررات زندان، مشارکت فعال در برنامه های اصلاحی و تربیتی و کسب امتیازات لازم، پس از سپردن تأمین مناسب (وثیقه یا کفالت)، ماهانه حداکثر سه روز از مرخصی برخوردار شوند. این مرخصی، که اغلب به عنوان مرخصی عادی یا مرخصی استحقاقی شناخته می شود، متداول ترین نوع مرخصی است و هدف آن ایجاد فرصتی منظم برای ارتباط زندانی با خانواده و جامعه است.

مدت زمان مرخصی خاص (اضطراری)

همان ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری تصریح می کند که در موارد بیماری حاد یا فوت بستگان نسبی و سببی درجه یک از طبقه اول یا همسر، و همچنین ازدواج فرزندان، زندانی می تواند به تشخیص دادستان، حداکثر تا پنج روز از مرخصی استفاده کند. این نوع مرخصی برای مواجهه با رویدادهای غیرمترقبه و اضطراری در زندگی خانوادگی زندانی پیش بینی شده است و مدت آن از مرخصی عادی بیشتر است.

مدت زمان مرخصی ویژه (تشویقی یا مناسبتی)

• مرخصی اعطایی توسط رئیس قوه قضاییه: در برخی موارد، رئیس قوه قضاییه می تواند به مناسبت های ملی و مذهبی، علاوه بر سقف تعیین شده قانونی، حداکثر تا ۷ روز (برای یک نوبت) به زندانیان واجد شرایط مرخصی اعطا کند. این مرخصی در صورت جلب رضایت شاکی خصوصی یا پرداخت بخشی از خسارت، تا ۷ روز دیگر نیز قابل تمدید است. این نوع مرخصی، جنبه تشویقی و حمایتی داشته و به مناسبت هایی مانند نوروز، دهه فجر، اعیاد مذهبی و … صادر می شود.
• مرخصی به مناسبت های ملی و مذهبی (بخشنامه ای): این مرخصی ها معمولاً به صورت بخشنامه های سالانه (مانند بخشنامه مرخصی نوروزی ۱۴۰۴ یا دهه فجر) توسط رئیس قوه قضاییه صادر می شوند. مدت زمان و شرایط این مرخصی ها متغیر بوده و بستگی به مفاد بخشنامه مربوطه دارد. معمولاً این مرخصی ها یک بار در سال و در بازه های زمانی مشخص اعطا می شوند.

مدت زمان مرخصی درمانی

مرخصی درمانی یا استعلاجی، بسته به نوع بیماری، شدت آن و نیاز به مراقبت های پزشکی خارج از زندان، تعیین می شود. این مرخصی مستلزم تایید پزشک قانونی و دستور مقام قضایی است و ممکن است برای مدت زمان طولانی تری نسبت به مرخصی های دیگر باشد، چرا که هدف اصلی آن حفظ سلامت و جان زندانی است. مدت زمان این نوع مرخصی می تواند متغیر باشد و تا پایان دوره درمان نیز به تشخیص پزشک و مقام قضایی، تمدید شود.

بر اساس ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری، محکومان به حبس می توانند ماهانه حداکثر سه روز مرخصی دریافت کنند و در موارد اضطراری خاص، این مدت تا پنج روز قابل افزایش است.

نکات تکمیلی در مورد مدت زمان مرخصی

گاهی اوقات، امکان جمع شدن مرخصی های استفاده نشده برای یک دوره وجود دارد. به این معنی که اگر زندانی در ماه های گذشته از حق مرخصی ماهانه خود استفاده نکرده باشد، ممکن است بتواند این روزها را در یک نوبت به صورت تجمیعی استفاده کند، البته این موضوع نیازمند موافقت مقام قضایی و رعایت سایر شرایط است. همچنین، در مواردی که زندانی توانایی سپردن تامین (وثیقه یا کفیل) را ندارد، ممکن است با تشخیص دادستان و تحت مراقبت ماموران، مرخصی کوتاه مدت (مثلاً یک روز در ماه و به مدت ۱۰ ساعت) به او اعطا شود. این شرایط نشان دهنده انعطاف پذیری قانون در جهت حفظ حقوق انسانی زندانیان و در عین حال، تضمین بازگشت آن ها به زندان است.

در جدول زیر، خلاصه ای از مدت زمان انواع مرخصی ارائه شده است:

نوع مرخصی	مدت زمان	مرجع تصمیم گیرنده	توضیحات
مرخصی عادی (ماهانه)	حداکثر ۳ روز در ماه	قاضی اجرای احکام با پیشنهاد رئیس زندان	ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری
مرخصی اضطراری	حداکثر ۵ روز	دادستان	بیماری حاد/فوت بستگان درجه یک یا همسر، ازدواج فرزندان
مرخصی تشویقی (رئیس قوه)	تا ۷ روز (قابل تمدید تا ۷ روز دیگر)	رئیس قوه قضاییه	با جلب رضایت شاکی یا پرداخت بخشی از خسارت
مرخصی مناسبتی (بخشنامه ای)	متغیر (معمولاً تا چند روز)	رئیس قوه قضاییه (طی بخشنامه)	مانند مرخصی نوروزی یا دهه فجر
مرخصی درمانی	متغیر (بسته به نیاز درمان)	مقام قضایی با تأیید پزشک قانونی	برای بیماری های شدید و نیاز به مراقبت خارج از زندان

انواع مرخصی زندانیان

سیستم قضایی ایران، به منظور رعایت ابعاد انسانی و اصلاحی مجازات حبس، انواع مختلفی از مرخصی را برای زندانیان پیش بینی کرده است. هر یک از این مرخصی ها، شرایط و اهداف خاص خود را دارند:

مرخصی تشویقی

این نوع مرخصی به منظور تشویق زندانیانی اعطا می شود که در دوران محکومیت خود، رفتار شایسته ای از خود نشان داده اند. شرایط دریافت مرخصی تشویقی شامل رعایت دقیق مقررات و نظم زندان، مشارکت فعال و موثر در برنامه های اصلاحی و تربیتی (مانند کلاس های آموزشی، کارگاه های حرفه آموزی، فعالیت های فرهنگی و ورزشی) و نداشتن گزارش تخلف انضباطی است. مرجع صدور این مرخصی، با پیشنهاد رئیس زندان و موافقت قاضی اجرای احکام کیفری یا مقام قضایی مربوطه، صورت می گیرد. این مرخصی می تواند انگیزه ای قوی برای زندانیان باشد تا به سمت اصلاح و بازپروری حرکت کنند.

مرخصی اضطراری

مرخصی اضطراری برای مواجهه با وقایع غیرمنتظره و مهم خانوادگی زندانی پیش بینی شده است. شرایط اعطای این مرخصی شامل فوت بستگان نسبی و سببی درجه یک (مانند پدر، مادر، فرزند، همسر)، بیماری حاد و شدید بستگان درجه یک یا همسر (که نیاز به حضور زندانی را ایجاب کند) و همچنین ازدواج فرزندان است. مرجع صدور مرخصی اضطراری، به تشخیص و دستور دادستان یا مقام قضایی جایگزین او است که پس از بررسی مستندات و احراز شرایط اضطراری، تصمیم گیری می کند. این مرخصی جنبه انسانی داشته و با هدف حفظ روابط خانوادگی در شرایط بحرانی اعطا می شود.

مرخصی استعلاجی (درمانی)

سلامت زندانی، از اصول مهم در نظام زندانبانی است. در صورتی که زندانی به بیماری شدید مبتلا شود، نیاز به عمل جراحی داشته باشد یا نیازمند مراقبت های درمانی تخصصی باشد که امکان ارائه آن در داخل زندان وجود ندارد، می تواند از مرخصی استعلاجی استفاده کند. شرایط این مرخصی، تأیید بیماری توسط پزشک معتمد زندان و سپس تایید پزشک قانونی است که ضرورت خروج زندانی برای درمان را تأیید کند. مرجع صدور آن نیز مقام قضایی مربوطه (قاضی اجرای احکام) است که با استناد به نظریه پزشکی، دستور مرخصی را صادر می کند. مدت این مرخصی بسته به روند درمان و وضعیت سلامت زندانی، می تواند طولانی تر باشد.

مرخصی برای جلب رضایت شاکی خصوصی

در جرایمی که دارای شاکی خصوصی هستند و جنبه حق الناسی دارند، زندانی می تواند برای تلاش در جهت جلب رضایت شاکی، مرخصی دریافت کند. شرایط اعطای این مرخصی این است که دادستان یا قاضی اجرای احکام، اعطای مرخصی را در جلب رضایت شاکی موثر تشخیص دهند و همچنین زندانی تامین مناسب (وثیقه یا کفیل) ارائه دهد. مدت زمان این مرخصی معمولاً یک نوبت ۷ روزه است که در صورت پرداخت بخشی از خسارت شاکی یا احراز پیشرفت در جلب رضایت، برای یک بار دیگر نیز به مدت ۷ روز قابل تمدید خواهد بود.

مرخصی به مناسبت های ملی و مذهبی (بخشنامه ای)

این نوع مرخصی به صورت بخشنامه های عمومی و از سوی رئیس قوه قضاییه به مناسبت های خاصی مانند عید نوروز، دهه فجر، اعیاد قربان و غدیر یا سایر مناسبت های ملی و مذهبی صادر می شود. شرایط و مدت زمان این مرخصی ها در هر دوره متغیر بوده و در بخشنامه مربوطه (مانند بخشنامه مرخصی نوروز ۱۴۰۴) به تفصیل بیان می گردد. این مرخصی ها با هدف ایجاد شور و نشاط اجتماعی، تحکیم روابط خانوادگی و فرصت حضور زندانی در جشن ها و مناسبت های عمومی اعطا می شوند و معمولاً شامل طیف وسیع تری از زندانیان واجد شرایط می شوند.

مرخصی پایان حبس (آزادی مشروط)

آزادی مشروط در واقع یک نوع مرخصی بلندمدت با هدف بازگشت تدریجی به جامعه است، اما با مرخصی های کوتاه مدت تفاوت های اساسی دارد. در آزادی مشروط، زندانی پس از گذراندن بخش مشخصی از محکومیت خود (معمولاً یک سوم تا نیمی از حبس)، در صورت احراز شرایط خاص (مانند رفتار خوب، پرداخت ضرر و زیان شاکی و آمادگی برای زندگی عادی)، می تواند تحت شرایطی آزاد شود. این آزادی مشروط به رعایت تعهدات و رفتار صحیح در مدت زمان تعیین شده است و در صورت تخلف، ممکن است حکم حبس مجدداً اجرا شود. آزادی مشروط گامی بلندتر به سوی آزادی کامل است و صرفاً یک مرخصی موقت نیست.

شرایط عمومی و اختصاصی دریافت مرخصی از زندان

برای دریافت مرخصی از زندان، زندانی باید واجد شرایط عمومی و در برخی موارد، شرایط اختصاصی مربوط به نوع مرخصی باشد. این شرایط توسط قوانین و آیین نامه های سازمان زندان ها تعیین شده اند و برای تضمین نظم، امنیت و اجرای صحیح عدالت ضروری هستند.

الف) شرایط عمومی (برای همه انواع مرخصی)

1. گذشتن حداقل یک سوم یا نیمی از مدت محکومیت: یکی از مهمترین شروط، گذراندن حداقل بخش مشخصی از دوران حبس است. این میزان بسته به نوع جرم و قوانین مربوطه (مثلاً در برخی موارد یک سوم و در موارد دیگر نیمی از حبس) متفاوت است. این شرط نشان می دهد که زندانی تا حدودی مجازات خود را تحمل کرده و فرصت بازپروری داشته است.
2. عدم ارتکاب جرایم سنگین یا جرایم امنیتی خاص: زندانیانی که به دلیل ارتکاب جرایم بسیار سنگین، جرایم علیه امنیت ملی، جاسوسی یا تروریسم محکوم شده اند، معمولاً از مرخصی محروم هستند یا دریافت مرخصی برای آن ها با محدودیت های شدیدتری همراه است.
3. نداشتن گزارش انضباطی یا تخلف در زندان (رفتار مناسب): رفتار و کردار زندانی در طول مدت حبس، عامل تعیین کننده ای است. زندانیانی که مقررات زندان را رعایت می کنند، با مسئولان همکاری دارند و هیچگونه تخلف انضباطی (مانند درگیری، مصرف مواد مخدر در زندان یا تلاش برای فرار) نداشته اند، شانس بیشتری برای دریافت مرخصی دارند.
4. سپردن تامین مناسب (وثیقه مالی یا کفیل معتبر): برای تضمین بازگشت زندانی به زندان پس از اتمام مرخصی، لازم است تامین مناسبی به مرجع قضایی سپرده شود. این تامین می تواند شامل وثیقه ملکی، وثیقه نقدی یا معرفی یک کفیل معتبر باشد. میزان وثیقه بر اساس نوع جرم، میزان مجازات و مدت مرخصی تعیین می شود.
5. موافقت مقام قضایی (قاضی اجرای احکام): تصمیم نهایی برای اعطای مرخصی همواره با قاضی اجرای احکام کیفری است. او پس از بررسی گزارش زندان، سوابق زندانی و شرایط قانونی، در مورد اعطای مرخصی تصمیم گیری می کند. در برخی موارد خاص، موافقت دادستان نیز لازم است.
6. رعایت ضوابط و مقررات زندان: این شرط شامل کلیه مواردی است که به حفظ نظم، امنیت و اهداف اصلاحی زندان کمک می کند. مشارکت در برنامه های فرهنگی، آموزشی و حرفه ای زندان نیز بخشی از این ضوابط محسوب می شود.

ب) شرایط اختصاصی

• برای زنان زندانی: زنان زندانی، به خصوص مادران دارای فرزند خردسال یا زنان باردار، از اولویت بیشتری برای دریافت مرخصی برخوردارند. این اولویت بندی با نگاهی انسانی و حمایتی به نقش مادر و حفظ سلامت نسل آینده صورت می گیرد و مقامات قضایی معمولاً با درخواست مرخصی آن ها با سهولت بیشتری موافقت می کنند.
• برای زندانیان دارای شاکی خصوصی: در جرایم دارای شاکی خصوصی، تلاش برای جلب رضایت شاکی یا پرداخت بخشی از ضرر و زیان وارده به او، می تواند شانس دریافت مرخصی را به میزان قابل توجهی افزایش دهد. این شرایط به خصوص در مرخصی های با هدف جلب رضایت شاکی، الزامی است.
• برای زندانیان مالی: محکومان مالی (مانند مهریه یا چک بلامحل) در صورتی که در حال پرداخت اقساط بدهی خود باشند یا برای مذاکره و تسویه حساب با شاکی نیاز به حضور خارج از زندان داشته باشند، ممکن است بتوانند مرخصی دریافت کنند. البته، این مرخصی نیز منوط به سپردن تأمین مناسب و موافقت مقام قضایی است.

چه کسانی از مرخصی محروم هستند؟

اگرچه مرخصی یک امتیاز مهم برای زندانیان محسوب می شود، اما همه افراد محکوم به حبس، واجد شرایط دریافت آن نیستند. قانون گذار با در نظر گرفتن ماهیت برخی جرایم و سوابق رفتاری خاص، گروه هایی از زندانیان را از این امتیاز محروم کرده یا محدودیت های بسیار شدیدی برای آن ها اعمال می کند. این محدودیت ها با هدف حفظ امنیت جامعه و جلوگیری از تکرار جرایم خطرناک صورت می گیرد.

به طور کلی، گروه های زیر از مرخصی محروم هستند یا با محدودیت های جدی مواجه اند:

1. محکومان به اعدام یا حبس ابد: افرادی که به مجازات اعدام یا حبس ابد محکوم شده اند، به طور معمول از حق مرخصی محروم هستند. مگر در موارد بسیار استثنایی و خاص که با تأیید مستقیم و ویژه رئیس قوه قضاییه صورت گیرد. این استثناها معمولاً در شرایط انسانی بسیار حاد و نادر اتفاق می افتند.
2. مرتکبان جرایم تروریستی، جرایم علیه امنیت ملی و جاسوسی: زندانیانی که به اتهام جرایمی نظیر تروریسم، اقدام علیه امنیت ملی، جاسوسی یا محاربه و افساد فی الارض محکوم شده اند، به دلیل ماهیت خطرناک جرایم و احتمال آسیب به امنیت عمومی، از مرخصی محروم هستند. در چنین پرونده هایی، هرگونه خروج از زندان، حتی موقت، با ریسک های امنیتی بالایی همراه است و به همین دلیل، قوانین بسیار سختگیرانه ای اعمال می شود.
3. زندانیانی که در دوره مرخصی قبلی فرار کرده یا مرتکب جرم جدید شده اند: اگر زندانی پیش از این از مرخصی استفاده کرده و در طول آن اقدام به فرار نموده یا مرتکب جرم جدیدی شده باشد، نه تنها وثیقه او ضبط خواهد شد، بلکه برای همیشه از امتیاز مرخصی محروم می شود. این اقدام به منزله سوءاستفاده از اعتماد سیستم قضایی تلقی شده و مجازات های سنگینی را در پی خواهد داشت.
4. کسانی که هنوز در بازداشت موقت هستند و حکم قطعی ندارند: مرخصی تنها برای محکومان (یعنی افرادی که حکم قطعی حبس برای آن ها صادر شده است) قابل اعطا است. افرادی که هنوز در مرحله بازداشت موقت به سر می برند و پرونده آن ها در جریان است و حکم قطعی برایشان صادر نشده، مشمول دریافت مرخصی نمی شوند. این افراد تا زمان صدور حکم نهایی و قطعی، تنها می توانند از ملاقات با خانواده و وکیل برخوردار باشند.
5. برخی جرایم خاص با خطر اجتماعی بالا: برخی جرایم مانند قاچاق عمده مواد مخدر، جرایم خشن سازمان یافته، آدم ربایی و سایر جرایمی که دارای خطر بالای اجتماعی و احتمال تکرار جرم هستند، ممکن است مشمول محدودیت های شدید در اعطای مرخصی باشند. تصمیم گیری در مورد این جرایم با حساسیت بالایی از سوی مقامات قضایی صورت می گیرد.

مرجع صدور مرخصی و روند درخواست

فرآیند درخواست و صدور مرخصی زندانی، یک رویه اداری و قضایی مشخص دارد که melibatkan چندین مرجع و مرحله است. آشنایی با این فرآیند به خانواده ها کمک می کند تا درخواست های خود را به صورت صحیح و موثر پیگیری کنند.

مراجع تصمیم گیرنده

تصمیم گیری در خصوص اعطای مرخصی یک فرآیند چند مرحله ای است که نیازمند هماهنگی بین مراجع مختلف است:

• رئیس زندان (پیشنهاد دهنده): رئیس زندان یا واحد مددکاری زندان، اولین مرجعی است که درخواست مرخصی را دریافت کرده و وضعیت رفتاری و انضباطی زندانی را بررسی می کند. بر اساس گزارش های مددکاران، پرونده رفتاری و مشارکت زندانی در برنامه های اصلاحی، رئیس زندان می تواند پیشنهاد اعطای مرخصی را به مراجع قضایی ارائه دهد. نقش رئیس زندان در تأیید رفتار مناسب زندانی بسیار حیاتی است.
• قاضی اجرای احکام کیفری (تصمیم گیرنده اصلی): این قاضی، مهمترین و اصلی ترین مرجع تصمیم گیرنده در خصوص اعطای مرخصی است. پرونده زندانی، گزارش رئیس زندان و مستندات ارائه شده توسط خانواده، همگی به قاضی اجرای احکام ارجاع داده می شود. او با بررسی دقیق سوابق کیفری، نوع جرم، میزان حبس گذرانده شده و تأمین ارائه شده، در نهایت در مورد صدور یا رد حکم مرخصی تصمیم گیری می کند.
• دادستان یا رئیس کل دادگستری استان (در موارد خاص و مرخصی های بلندمدت): در برخی موارد، به خصوص در مرخصی های اضطراری، مرخصی های ویژه یا مرخصی های طولانی مدت، و یا در پرونده های حساس و جرایم سنگین، موافقت دادستان یا حتی رئیس کل دادگستری استان نیز برای صدور مرخصی لازم است. نقش این مراجع نظارتی و تأییدی است و اطمینان از رعایت تمامی جوانب قانونی و امنیتی را بر عهده دارند.

مراحل درخواست مرخصی

درخواست مرخصی برای زندانی معمولاً از طریق خانواده او یا خود زندانی صورت می گیرد و مراحل زیر را در بر می گیرد:

1. مراجعه خانواده به واحد مددکاری یا دفتر رئیس زندان: اولین گام، مراجعه نزدیکان زندانی به واحد مددکاری یا دفتر رئیس زندان مربوطه است. در این مرحله، اطلاعات اولیه در خصوص شرایط و مدارک لازم کسب می شود.
2. ارائه درخواست کتبی با ذکر دلایل و مستندات: درخواست کتبی باید توسط زندانی یا خانواده او تنظیم شود. در این درخواست باید به صورت واضح دلایل تقاضای مرخصی (مثلاً بیماری، فوت، ازدواج فرزندان، یا درخواست مرخصی عادی) ذکر شده و مدارک و مستندات مربوطه (مانند گواهی پزشکی، گواهی فوت، سند ازدواج) پیوست گردد.
3. ثبت درخواست در سیستم قضایی و ارجاع به قاضی اجرای احکام: پس از ثبت درخواست در زندان، پرونده به صورت سیستمی یا دستی به قاضی اجرای احکام کیفری مربوطه ارجاع داده می شود.
4. بررسی پرونده، سوابق رفتاری زندانی، نوع جرم و شرایط: قاضی اجرای احکام، پرونده کیفری زندانی، سوابق رفتاری او در زندان، نوع جرم و مدت زمان حبس گذرانده شده را به دقت بررسی می کند. همچنین، میزان و نوع تامین (وثیقه یا کفالت) که قرار است سپرده شود، مورد ارزیابی قرار می گیرد.
5. در صورت تأیید، صدور حکم مرخصی و اعلام به زندان: اگر قاضی پس از بررسی های لازم، شرایط اعطای مرخصی را احراز کند، حکم مرخصی را صادر و این حکم به زندان ابلاغ می شود. سپس با طی مراحل اداری مربوط به سپردن وثیقه و تکمیل فرم های لازم، زندانی برای مدت زمان تعیین شده از زندان آزاد می شود.

تمدید مرخصی زندانی: شرایط و مراحل

یکی از دغدغه های اصلی خانواده های زندانیان، امکان تمدید مرخصی است. در بسیاری از موارد، دلایل اعطای مرخصی در مدت زمان اولیه آن برطرف نمی شود یا شرایط اضطراری ادامه پیدا می کند. بنابراین، قانون گذار امکان تمدید مرخصی را تحت شرایطی خاص پیش بینی کرده است.

آیا تمدید مرخصی ممکن است؟

بله، تمدید مرخصی زندانی در شرایط خاص و با دلایل موجه امکان پذیر است. تمدید مرخصی نیز مانند اعطای اولیه آن، یک امتیاز محسوب می شود و نه یک حق مطلق. این امتیاز منوط به احراز شرایط و موافقت مراجع قضایی است.

شرایط لازم برای تمدید

برای اینکه درخواست تمدید مرخصی مورد موافقت قرار گیرد، لازم است شرایط زیر احراز شود:

• وجود دلایل موجه و اضطراری: باید دلایل کافی و قانع کننده ای برای نیاز به تمدید مرخصی وجود داشته باشد. این دلایل می تواند شامل ادامه درمان بیماری (با ارائه گواهی پزشکی معتبر)، نیاز به حضور در مراسم مهم خانوادگی (مانند تکمیل مراحل جلب رضایت شاکی، یا ادامه مراسم عزا) یا شرایط اضطراری جدید باشد که در طول مرخصی اولیه پیش آمده است.
• رفتار مناسب و بدون تخلف در دوره قبلی مرخصی: زندانی در طول مرخصی اولیه باید رفتار مناسبی از خود نشان داده باشد. عدم ارتکاب هرگونه جرم، رعایت ضوابط و عدم ایجاد مزاحمت، برای تمدید مرخصی ضروری است. هرگونه تخلف در این دوره، نه تنها مانع تمدید می شود، بلکه پیامدهای جدی دیگری نیز در پی خواهد داشت.
• ارائه مدارک معتبر و کافی برای اثبات نیاز به تمدید: مانند درخواست اولیه، برای تمدید مرخصی نیز باید مدارک و مستندات جدید و معتبر برای اثبات ضرورت تمدید ارائه شود. به عنوان مثال، در مورد مرخصی درمانی، گواهی های پزشکی جدید یا برنامه ادامه درمان باید ارائه گردد.
• تامین کافی برای تضمین بازگشت: وثیقه یا کفالت سپرده شده، باید همچنان برای تضمین بازگشت زندانی کافی باشد. در صورت لزوم، ممکن است مقام قضایی افزایش میزان وثیقه یا معرفی کفیل جدید را درخواست کند.

مراحل تمدید مرخصی

فرآیند تمدید مرخصی نیز مشابه درخواست اولیه است و مراحل زیر را شامل می شود:

1. تنظیم درخواست کتبی تمدید: زندانی یا خانواده او باید پیش از اتمام مهلت مرخصی اولیه، درخواست کتبی تمدید مرخصی را تنظیم و به مراجع مربوطه (معمولاً دفتر زندان یا قاضی اجرای احکام) ارائه دهند. در این درخواست باید دلایل موجه برای تمدید به صورت شفاف ذکر شود.
2. ارائه مدارک تکمیلی: هرگونه مدارک جدیدی که نیاز به تمدید مرخصی را توجیه می کند (مانند گواهی پزشک معالج، گزارش پیشرفت درمان، یا مدارک مربوط به ادامه مذاکرات برای جلب رضایت شاکی)، باید به درخواست پیوست شود.
3. بررسی توسط شورای طبقه بندی زندان: در برخی موارد، درخواست تمدید توسط شورای طبقه بندی زندان بررسی می شود. این شورا با در نظر گرفتن رفتار زندانی در دوره مرخصی، گزارش مددکاران و وضعیت کلی پرونده، نظر مشورتی خود را ارائه می دهد.
4. تصمیم نهایی توسط قاضی اجرای احکام: پس از بررسی تمامی جوانب، قاضی اجرای احکام کیفری تصمیم نهایی را در خصوص تمدید یا رد درخواست مرخصی اتخاذ می کند. این تصمیم به صورت کتبی به زندانی و خانواده او ابلاغ می شود.

پیامد رد درخواست تمدید

در صورتی که درخواست تمدید مرخصی رد شود، زندانی ملزم به بازگشت فوری به زندان در موعد مقرر است. عدم بازگشت در این شرایط، به منزله فرار از زندان تلقی شده و پیامدهای بسیار جدی کیفری را در پی خواهد داشت. در چنین حالتی، خانواده زندانی می توانند از طریق مشاوره با وکیل و ارائه مدارک بیشتر، به این تصمیم اعتراض کرده و درخواست تجدید نظر دهند، اما این اعتراض باید کاملاً قانونی و مستند باشد.

وثیقه و کفالت برای مرخصی زندانی

یکی از مهمترین شرایط برای اعطای مرخصی به زندانی، سپردن تامین مناسب است که معمولاً به صورت وثیقه مالی یا کفالت معتبر انجام می شود. این تامین، به عنوان یک ضمانت اجرایی برای بازگشت زندانی به زندان در پایان دوره مرخصی عمل می کند و به مقامات قضایی این اطمینان را می دهد که زندانی از فرصت اعطا شده سوءاستفاده نخواهد کرد.

اهمیت وثیقه یا کفیل به عنوان تضمین بازگشت

وثیقه یا کفالت، نقش حیاتی در فرآیند اعطای مرخصی دارد. در واقع، این وثیقه به عنوان ابزاری قانونی برای جلوگیری از فرار زندانی و تضمین اجرای عدالت عمل می کند. اگر زندانی پس از اتمام دوره مرخصی به زندان بازنگردد، وثیقه سپرده شده به نفع دولت ضبط شده و در صورت کفالت، کفیل موظف به پرداخت مبلغ کفالت یا تحویل زندانی خواهد بود. این سازوکار، مسئولیت پذیری را هم برای زندانی و هم برای خانواده او (که وثیقه را تامین کرده اند) افزایش می دهد.

نحوه تعیین میزان وثیقه

میزان وثیقه مورد نیاز برای مرخصی زندانی، توسط قاضی پرونده یا قاضی اجرای احکام تعیین می شود. این میزان بر اساس فاکتورهای متعددی مشخص می گردد که از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نوع جرم: جرایم سنگین تر معمولاً نیاز به وثیقه های سنگین تری دارند.
• میزان مجازات حبس: هرچه مدت زمان باقیمانده حبس بیشتر باشد، وثیقه نیز ممکن است بالاتر باشد.
• سابقه زندانی: سابقه قبلی زندانی در رعایت قوانین و بازگشت به موقع از مرخصی های قبلی، می تواند در تعیین میزان وثیقه موثر باشد.
• مدت زمان مرخصی: مرخصی های طولانی تر معمولاً نیاز به وثیقه های سنگین تری دارند.

وثیقه می تواند به صورت وثیقه ملکی (سند ملک)، وثیقه نقدی (مبلغی پول در حساب دادگستری) یا ضمانت نامه بانکی باشد. در مورد کفالت نیز، کفیل باید دارای اعتبار و توانایی مالی لازم برای تضمین بازگشت زندانی باشد.

آیا برای هر مرخصی وثیقه جدید لازم است؟

معمولاً برای هر نوبت مرخصی، همان وثیقه قبلی می تواند تمدید شود و نیازی به سپردن وثیقه جدید نیست. این امر به خصوص در صورتی که زندانی از مرخصی های قبلی به موقع بازگشته و هیچ تخلفی نداشته باشد، مصداق پیدا می کند. با این حال، اگر شرایط پرونده تغییر کند، مدت زمان مرخصی به طور قابل توجهی افزایش یابد، یا قاضی تشخیص دهد که وثیقه قبلی کافی نیست (مثلاً به دلیل کاهش ارزش ملک)، ممکن است درخواست افزایش وثیقه یا وثیقه جدید را مطرح کند. در چنین مواردی، زندانی یا خانواده او باید نسبت به تأمین وثیقه درخواستی اقدام کنند تا مرخصی تمدید یا اعطا شود.

وثیقه یا کفیل، تضمینی برای بازگشت زندانی از مرخصی است و میزان آن با توجه به نوع جرم و مدت مرخصی توسط قاضی تعیین می شود.

پیامدهای عدم بازگشت زندانی از مرخصی

اعطای مرخصی به زندانی بر پایه اعتماد سیستم قضایی و تعهد زندانی به بازگشت در زمان مقرر است. هرگونه عدم بازگشت یا تأخیر بدون مجوز، به منزله نقض این اعتماد و تعهد تلقی شده و پیامدهای حقوقی و کیفری بسیار جدی برای زندانی و حتی خانواده او (در صورت سپردن وثیقه) در پی خواهد داشت.

پیامدهای عدم بازگشت زندانی از مرخصی شامل موارد زیر است:

1. صدور حکم جلب: به محض اطلاع مقامات زندان از عدم بازگشت زندانی در موعد مقرر، حکم جلب او صادر و به مراجع انتظامی ابلاغ می شود. زندانی به عنوان متهم به فرار از زندان تحت تعقیب قرار خواهد گرفت و هر لحظه احتمال دستگیری او وجود دارد.
2. ضبط وثیقه یا مسئولیت کفیل: این یکی از مهمترین پیامدها برای خانواده زندانی است. اگر برای مرخصی وثیقه مالی یا ملکی سپرده شده باشد، با عدم بازگشت زندانی، وثیقه ضبط و به نفع دولت مصادره می شود. در صورتی که کفیل معرفی شده باشد، کفیل ملزم به پرداخت مبلغ کفالت خواهد بود و در صورت عدم توانایی در پرداخت، اموال او توقیف می شود. این مسئولیت مالی، بار سنگینی بر دوش خانواده یا ضامن می گذارد.
3. ثبت در پرونده و از دست دادن امتیاز مرخصی های بعدی: عدم بازگشت از مرخصی به عنوان یک تخلف جدی در پرونده زندانی ثبت می شود. این سابقه منفی، باعث می شود که زندانی برای همیشه یا حداقل برای مدت زمان طولانی از امتیاز مرخصی های بعدی محروم شود. همچنین، هرگونه امتیاز دیگری مانند عفو، تخفیف مجازات یا آزادی مشروط نیز برای او به شدت محدود یا غیرممکن خواهد شد.
4. احتمال حبس تعزیری یا مجازات های بیشتر: علاوه بر ضبط وثیقه، زندانی به دلیل فرار از زندان یا عدم بازگشت از مرخصی، ممکن است با مجازات های جدیدی مواجه شود. این مجازات می تواند شامل حبس تعزیری جدید، افزایش مدت زمان حبس قبلی یا اعمال محدودیت های بیشتر در دوران حبس باشد. این مجازات های اضافی با هدف بازدارندگی و تضمین اجرای صحیح احکام قضایی اعمال می شوند.
5. ایجاد مشکلات برای خانواده: عدم بازگشت زندانی می تواند منجر به فشار روانی و اجتماعی زیادی بر خانواده او شود. علاوه بر ضبط وثیقه و مشکلات مالی، استرس ناشی از تعقیب قانونی و عدم اطلاع از وضعیت زندانی، می تواند آسیب های جدی به خانواده وارد کند.

به همین دلیل، زندانیان و خانواده هایشان باید نسبت به پیامدهای عدم بازگشت از مرخصی کاملاً آگاه باشند و همواره تعهد به بازگشت به موقع را جدی بگیرند. مرخصی یک فرصت برای بهبود روابط و بازپروری است، نه ابزاری برای فرار از مجازات.

سوالات متداول

آیا زندانیان مالی هم می توانند مرخصی بگیرند؟

بله. محکومان مالی، مانند مهریه، دیه، یا چک بلامحل، در صورتی که رفتار خوبی از خود نشان دهند، مقررات زندان را رعایت کنند و در حال پرداخت اقساط بدهی خود باشند یا برای مذاکره و تسویه حساب با شاکی نیاز به حضور خارج از زندان داشته باشند، می توانند از مرخصی استفاده کنند. البته، اعطای این مرخصی نیز منوط به سپردن تأمین مناسب (وثیقه یا کفیل) و موافقت مقام قضایی است.

آیا برای زندانی موقت (بازداشتی) هم می توان مرخصی گرفت؟

خیر. مرخصی تنها برای زندانیانی قابل اعطا است که حکم قطعی حبس برای آن ها صادر شده باشد و به اصطلاح محکوم باشند. افرادی که هنوز در بازداشت موقت به سر می برند و پرونده آن ها در جریان است، مشمول دریافت مرخصی نمی شوند. بازداشت موقت جنبه پیشگیرانه دارد و تا زمان صدور حکم قطعی، امکان خروج موقت از زندان برای این افراد وجود ندارد.

آیا زندانی زن باردار/دارای فرزند خردسال اولویت دارد؟

بله. زنان زندانی، به خصوص آن هایی که باردار هستند یا دارای فرزند خردسال می باشند، از اولویت بیشتری برای دریافت مرخصی برخوردارند. این اولویت بندی با نگاهی انسانی و حمایتی به نقش مادر، سلامت مادر و فرزند، و حفظ حقوق کودک صورت می گیرد. مقامات قضایی معمولاً با درخواست مرخصی این افراد با سهولت بیشتری موافقت می کنند و در صورت نیاز، مرخصی های طولانی تری نیز برای آن ها در نظر گرفته می شود.

مرخصی برای زندانی امنیتی ممکن است؟

اعطای مرخصی به زندانیان امنیتی بسیار محدود و مشروط است و با حساسیت های امنیتی بالایی همراه است. در موارد بسیار خاص و با نظارت دقیق نهادهای امنیتی، امکان پذیر است، اما نیازمند موافقت سطوح بالای قضایی و امنیتی است. معمولاً این نوع زندانیان از مرخصی محروم هستند، مگر اینکه شرایط خاص انسانی یا درمانی بسیار حادی پیش بیاید و تمامی جوانب امنیتی به دقت بررسی و تضمین شوند.

دلایل اصلی رد درخواست مرخصی یا تمدید آن چیست؟

دلایل متعددی می تواند منجر به رد درخواست مرخصی یا تمدید آن شود. از جمله مهمترین این دلایل می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• عدم رعایت مقررات زندان و داشتن سوابق انضباطی نامناسب.
• ارتکاب جرایم سنگین یا جرایمی علیه امنیت ملی.
• عدم سپردن تامین مناسب (وثیقه یا کفالت) یا کافی نبودن آن.
• ناقص بودن مدارک و مستندات ارائه شده برای توجیه مرخصی.
• تشخیص مقام قضایی مبنی بر عدم تاثیر مرخصی در روند بازپروری یا جلب رضایت شاکی.
• داشتن سابقه فرار از مرخصی قبلی یا ارتکاب جرم جدید در مرخصی.

آیا می توان به رد درخواست مرخصی اعتراض کرد؟

بله، در صورتی که درخواست مرخصی یا تمدید آن توسط مقام قضایی رد شود، زندانی یا وکیل او می تواند نسبت به این تصمیم اعتراض کند. این اعتراض باید به صورت کتبی و با ارائه دلایل و مستندات جدید یا روشن کردن ابهامات قبلی، به مرجع قضایی بالاتر (مثلاً دادگاه تجدیدنظر یا رئیس کل دادگستری) یا همان قاضی اجرای احکام ارائه شود. در چنین مواردی، مشاوره با یک وکیل متخصص در امور کیفری و زندان می تواند بسیار موثر باشد.

تفاوت مرخصی و آزادی مشروط چیست؟

مرخصی و آزادی مشروط، هر دو امکان خروج زندانی از زندان را فراهم می کنند، اما تفاوت های اساسی دارند:
مرخصی: یک خروج موقت و کوتاه مدت است که زندانی موظف است پس از اتمام مدت زمان مقرر، مجدداً به زندان بازگردد. هدف آن بیشتر جنبه های انسانی، درمانی، خانوادگی و تشویقی دارد و پس از بازگشت زندانی به زندان، دوران محکومیت او ادامه پیدا می کند.
آزادی مشروط: یک اقدام بلندمدت تر و مشروط است که پس از گذراندن بخش مشخصی از محکومیت (مثلاً یک سوم یا نیمی از حبس) و احراز شرایط خاص (مانند حسن رفتار، پرداخت ضرر و زیان شاکی و آمادگی برای زندگی عادی) اعطا می شود. در آزادی مشروط، زندانی دیگر به زندان بازنمی گردد، اما به مدت معینی تحت نظارت قرار دارد و در صورت تخلف از شرایط، مابقی حبس او اجرا می شود. آزادی مشروط گامی به سوی آزادی کامل و بازگشت دائم به جامعه است.

نتیجه گیری

موضوع مرخصی زندانیان، بخش مهمی از حقوق زندانیان و فرآیند بازپروری آن ها در نظام قضایی ایران است. همانطور که بیان شد، مرخصی یک امتیاز قانونی است نه یک حق قطعی، و اعطای آن منوط به احراز شرایط دقیق و موافقت مراجع قضایی است. مدت زمان مرخصی بسته به نوع آن (عادی، اضطراری، تشویقی، درمانی و مناسبتی) متغیر بوده و از حداقل ۳ روز در ماه تا مدت های طولانی تر در موارد خاص درمانی یا بخشنامه ای گسترده است.

از مهمترین نکات می توان به لزوم رعایت ضوابط و مقررات زندان، رفتار مناسب، سپردن تامین کافی (وثیقه یا کفیل) و ارائه مدارک و مستندات معتبر اشاره کرد. گروه هایی از زندانیان نظیر محکومان به اعدام یا جرایم امنیتی، از این امتیاز محروم هستند یا با محدودیت های شدید مواجه اند. همچنین، عدم بازگشت به موقع از مرخصی، پیامدهای جدی از جمله ضبط وثیقه، صدور حکم جلب و محرومیت از امتیازات آتی را در پی خواهد داشت.

با توجه به پیچیدگی های قانونی و حساسیت های موجود در پرونده های قضایی، مشورت با متخصصین حقوقی و وکلای با تجربه در این زمینه می تواند به خانواده ها و زندانیان کمک شایانی کند. این مشاوران می توانند در تنظیم درخواست های صحیح، ارائه مدارک لازم، پیگیری قانونی و جلوگیری از بروز خطاها و تضییع حقوق، راهنمایی های ارزشمندی ارائه دهند. آگاهی از این فرآیندها نه تنها به دریافت مرخصی کمک می کند، بلکه زمینه را برای بازگشت موفقیت آمیز زندانی به جامعه فراهم می آورد.