شغل زنان مصر باستان The career of ancient Egyptian women

زنان در مصر باستان، برخلاف بسیاری از تمدن های هم عصر خود، از جایگاه اجتماعی و حقوقی نسبتاً بالایی برخوردار بودند و نقش های گسترده ای فراتر از خانه داری ایفا می کردند. شواهد باستان شناسی نشان می دهد که زنان در مصر باستان در طیف وسیعی از مشاغل، از امور خانگی و کشاورزی گرفته تا مناصب مذهبی، اداری و حتی پزشکی فعالیت داشتند.

تصور رایج درباره محدودیت نقش زنان در تمدن های باستانی، اغلب با واقعیت های موجود در مصر باستان همخوانی ندارد. این تمدن باستانی، نمونه ای استثنایی از جامعه ای را به نمایش می گذارد که در آن زنان از حقوق و آزادی های قابل توجهی بهره مند بودند و به طور فعال در چرخه ی اقتصادی، اجتماعی و مذهبی جامعه مشارکت می کردند. از مدیریت املاک و دارایی های شخصی تا تصدی مشاغل سخت و تخصصی، حضور زنان مصری در عرصه های مختلف زندگی، نشان دهنده ی استقلال و اهمیت آنان در این جامعه پیشرفته است. این مقاله به بررسی جامع جایگاه حقوقی و اجتماعی زنان، معرفی طیف وسیع مشاغل آن ها و ارائه شواهد باستان شناسی جدید، به ویژه یافته های مرتبط با تجزیه و تحلیل دندان های زنان، می پردازد که این تصویر روشن تر از زندگی شغلی زنان در مصر باستان را تکمیل می کند.

جایگاه حقوقی و اجتماعی بی سابقه زنان در مصر باستان

یکی از چشمگیرترین جنبه های جامعه مصر باستان، جایگاه حقوقی و اجتماعی زنان بود. این تمدن باستانی، به نسبت بسیاری از فرهنگ های معاصر خود در جهان باستان، حقوق و آزادی های بی نظیری را برای زنان قائل بود که شامل امکان مالکیت، تجارت، ارث بری و حتی حضور در محاکم قضایی می شد.

برابری قانونی در ابعاد مختلف زندگی

زنان در مصر باستان از حقوق قانونی برابری با مردان برخوردار بودند، امری که در آن دوران بسیار نادر محسوب می شد. این برابری در حوزه های مختلف زندگی مشهود بود:

• حق مالکیت زمین و اموال: زنان می توانستند به طور مستقل مالک زمین، خانه، حیوانات و سایر دارایی ها باشند. این حق به آن ها اجازه می داد تا بدون نیاز به قیم مرد، اموال خود را مدیریت و از آن بهره برداری کنند.
• حق ارث بردن و واگذاری ارث: زنان حق داشتند از والدین خود ارث ببرند و همچنین می توانستند دارایی های خود را به فرزندان یا سایر وراث خود واگذار کنند. این موضوع استقلال مالی آن ها را تضمین می کرد.
• حق تجارت و عقد قراردادهای مستقل: زنان مصری قادر بودند قراردادهای خرید و فروش، رهن و اجاره را به طور مستقل و بدون نیاز به رضایت یا حضور یک مرد منعقد کنند. این توانایی، آن ها را قادر می ساخت تا در فعالیت های اقتصادی مشارکت فعال داشته باشند.
• حق آغاز دعاوی قضایی و شهادت در دادگاه: زنان می توانستند به دادگاه شکایت برده، از خود دفاع کنند یا به عنوان شاهد شهادت دهند. این حق، قدرت قانونی و امکان دفاع از حقوق خود را برای آن ها فراهم می آورد.
• حق طلاق و ازدواج مجدد: در حالی که در بسیاری از جوامع باستانی طلاق به نفع مردان بود، در مصر باستان زنان نیز حق داشتند درخواست طلاق دهند و پس از آن، آزادانه ازدواج مجدد کنند. همچنین در صورت طلاق، زن می توانست جهیزیه و بخشی از دارایی های مشترک را به دست آورد.

استقلال مالی و اداره کسب وکار

استقلال مالی زنان در مصر باستان به آن ها امکان می داد تا کسب وکارهای خود را اداره کنند. شواهد متعددی از پاپیروس ها و متون حقوقی باقی مانده است که نشان می دهد زنان صاحب دکان، زمین های کشاورزی و کارگاه های کوچک بودند و مدیریت امور مالی خود را بر عهده داشتند.

مقایسه با تمدن های هم عصر

برای درک بهتر جایگاه زنان در مصر باستان، مقایسه با تمدن های هم عصر ضروری است. در یونان باستان، زنان اغلب تحت قیمومیت مردان بودند، حق مالکیت زمین نداشتند و مشارکت آن ها در زندگی عمومی بسیار محدود بود. در روم باستان نیز، اگرچه زنان رومی در دوره هایی از آزادی های بیشتری برخوردار شدند، اما حقوق مالکیت و قضایی آن ها هرگز به گستردگی زنان مصری نبود. این تفاوت های چشمگیر، نشان دهنده ی رویکرد مترقی و منحصر به فرد تمدن مصر باستان در قبال زنان است.

طیف گسترده مشاغل زنان: از خانه تا دربار

زنان در مصر باستان نه تنها از حقوق قانونی قابل توجهی برخوردار بودند، بلکه در طیف وسیعی از مشاغل و حرفه ها، از امور خانگی و مدیریت خانواده گرفته تا نقش های مهم در اقتصاد، مذهب و حتی دربار، فعالانه شرکت داشتند. این تنوع شغلی، تصویر رایج از محدودیت زنان به نقش های سنتی را به چالش می کشد.

مشاغل خانگی و مدیریت خانواده

یکی از مهم ترین و گسترده ترین نقش های زنان، مدیریت خانه و خانواده بود. این نقش فراتر از صرفاً خانه داری به معنای امروزی بود.

• مدیر خانه (Nebet per): عنوان نبت پر که به معنای بانوی خانه است، نشان دهنده مسئولیت پذیری بالای زنان در اداره امور داخلی خانه، نظارت بر خدمتکاران (در خانواده های ثروتمند)، مدیریت آذوقه و اموال خانوادگی بود. این نقش به ویژه در غیاب مردان (مثلاً به دلیل سفرهای تجاری یا نظامی) اهمیت بیشتری پیدا می کرد.
• پرورش فرزندان و تعلیم: زنان نقش اساسی در تربیت و آموزش نسل جدید ایفا می کردند. این آموزش ها شامل مهارت های عملی، آداب اجتماعی و حتی انتقال دانش مذهبی و فرهنگی می شد.

مشاغل اقتصادی و تولیدی

زنان در بخش تولیدی و اقتصادی جامعه مصر باستان حضور پررنگی داشتند و به صورت فعال در فرآیندهای تولید کالاها و خدمات مشارکت می کردند.

• بافندگان و ریسندگان: صنعت بافندگی و تولید پارچه از مهمترین صنایع مصر باستان بود و بخش عمده ای از آن توسط زنان انجام می شد. آنها مسئول ریسیدن کتان و پشم، و بافتن انواع پارچه برای لباس، پرده و سایر مصارف بودند. شواهدی از کارگاه های بافندگی زنانه و حتی مدیریت زنان بر این کارگاه ها به دست آمده است.
• نانوایان و آبجوسازان: نان و آبجو بخش جدایی ناپذیری از رژیم غذایی مصریان باستان را تشکیل می داد. بسیاری از زنان در خانه ها یا کارگاه های کوچک به پخت نان و تولید آبجو مشغول بودند. این مشاغل نه تنها برای تامین نیازهای خانوادگی، بلکه برای فروش در بازارها نیز انجام می شد.
• کشاورزان: در خانواده های کشاورز، زنان دوشادوش مردان در مزارع کار می کردند. آنها در کشت، برداشت و فرآوری محصولات کشاورزی نقش فعالی داشتند.
• کوزه گران و سازندگان سبد: ساخت ظروف سفالی، سبد و حصیر از جمله هنرهایی بود که زنان در آن مهارت داشتند و محصولات خود را برای استفاده خانگی یا فروش تولید می کردند.
• بازرگانان و فروشندگان: زنان در بازارها و مراکز تجاری حضور داشتند و به خرید و فروش محصولات خود، از جمله پارچه، نان، آبجو و محصولات کشاورزی مشغول بودند. این نقش به آن ها امکان می داد تا به طور مستقیم در اقتصاد جامعه مشارکت کنند.

مشاغل مذهبی و آیینی

دین نقش محوری در زندگی مصریان باستان داشت و زنان نیز در این حوزه مناصب مهمی را بر عهده داشتند.

• کاهنان و خدمتگزاران معبد (Priestesses):
  • خواننده آمون (Chantress of Amun): این یکی از پرنفوذترین و ثروتمندترین مناصب مذهبی بود که اغلب به زنان با اصالت و نفوذ واگذار می شد. این زنان در مراسم مذهبی معبد آمون، سرودها و مناجات می خواندند و از قدرت و ثروت زیادی برخوردار بودند. آن ها اغلب زمین ها و اموال قابل توجهی داشتند و نفوذ سیاسی نیز داشتند.
  • خدمت به ایزدبانوان خاص: زنان همچنین به عنوان کاهنه در معابد ایزدبانوانی چون هاتور (ایزدبانوی عشق، مادرانگی و موسیقی) و ایزیس (ایزدبانوی مادر و جادو) فعالیت می کردند.
• نوازندگان و رقاصان مقدس: در بسیاری از مراسم مذهبی و جشن ها، زنان به عنوان نوازنده (به خصوص چنگ و فلوت) و رقاصان مقدس شرکت می کردند. این نقش نه تنها جنبه آیینی داشت، بلکه مهارت های هنری آن ها را نیز به نمایش می گذاشت.
• نوحه خوانان (Mourners): در مراسم تدفین و سوگواری، گروهی از زنان به عنوان نوحه خوان حرفه ای استخدام می شدند که با شیون و زاری های خود، فضای غم انگیز مراسم را تشدید می کردند. این یک شغل تخصصی با جایگاه اجتماعی خاص بود.

مشاغل اداری و دیوانی

اگرچه مشاغل اداری بیشتر در انحصار مردان بود، اما شواهدی از حضور زنان در این حوزه ها نیز وجود دارد که نشان دهنده توانایی و ظرفیت آن ها در مدیریت و سازماندهی است.

• منشی و کاتبان: در حالی که تعداد زنان کاتب بسیار کمتر از مردان بود، اما نمونه هایی از زنان کاتب، به ویژه در خانواده های اشرافی و دربار، یافت شده است. این زنان اغلب مسئول نگارش نامه ها، اسناد و حسابداری بودند.
• خزانه داران و حسابداران: در مدیریت دارایی های بزرگ خانواده های ثروتمند یا حتی برخی موسسات، زنانی بودند که مسئول امور مالی و حسابداری بودند.
• مدیران املاک (Overseers of Estates): زنانی که مالک زمین و املاک گسترده بودند، می توانستند مدیرانی را برای نظارت بر اموال خود استخدام کنند، یا خودشان مستقیماً این وظیفه را بر عهده بگیرند. این نقش شامل مدیریت کشاورزی، کارگران و تولیدات می شد.
• مشاوران و ندیمه های سلطنتی: در دربار فراعنه، زنانی بودند که به عنوان مشاور، معلم یا ندیمه به ملکه ها و شاهزادگان خدمت می کردند. این زنان اغلب از نفوذ سیاسی قابل توجهی برخوردار بودند و می توانستند بر تصمیم گیری ها تاثیرگذار باشند.

مشاغل پزشکی و بهداشتی

حوزه سلامت نیز از حضور زنان بی بهره نبود و آن ها نقش های حیاتی در مراقبت های پزشکی و بهداشتی ایفا می کردند.

• ماماها (Midwives): ماماها نقش بسیار مهمی در فرآیند زایمان و مراقبت های پس از آن ایفا می کردند. آن ها از دانش سنتی و تجربه عملی برای کمک به زنان باردار استفاده می کردند.
• پزشکان زن (Female Physicians): شواهدی از پزشکان زن در مصر باستان وجود دارد. یکی از معروف ترین نمونه ها، پششیت (Peseshet) است که در سلسله چهارم مصر زندگی می کرد و لقب ناظر پزشکان زن را داشت. این نشان دهنده وجود نهادهای آموزشی برای پزشکان زن و جایگاه رسمی آن ها در جامعه بود.

مشاغل هنری و زیبایی

زنان در تولید آثار هنری و محصولات زیبایی نیز نقش داشتند.

• هنرمندان (نقاش، مجسمه ساز): اگرچه شواهد مستقیم از هنرمندان زن به اندازه مردان نیست، اما نقوش و مجسمه هایی وجود دارد که به دست زنان ساخته شده اند یا زنانی را در حال انجام فعالیت های هنری به تصویر می کشند.
• آرایشگران و عطرسازان: صنعت تولید و استفاده از لوازم آرایش و عطر در مصر باستان بسیار پیشرفته بود. زنان در تولید عطر، روغن های معطر، پمادها و لوازم آرایش نقش فعال داشتند و همچنین به عنوان آرایشگر به دیگران خدمت می کردند.

تنوع این مشاغل نشان می دهد که جامعه مصر باستان به طور کامل از پتانسیل و توانایی های زنان بهره می برده و برای مشارکت آن ها در عرصه های مختلف زندگی ارزش قائل بوده است. این تصویر غنی، درک ما را از نقش زنان در تاریخ باستان به طور چشمگیری گسترش می دهد.

کشفیات باستان شناسی جدید: دندان هایی که داستان ها می گویند

در حالی که متون تاریخی و نقوش دیواری اطلاعات ارزشمندی در مورد مشاغل زنان ارائه می دهند، اما کشفیات باستان شناسی جدید، به ویژه در زمینه بررسی بقایای انسانی، افق های جدیدی را برای درک دقیق تر و عویق تر از زندگی روزمره و مشاغل زنان در مصر باستان گشوده است. یکی از برجسته ترین این کشفیات، مطالعه روی دندان های یک زن باستانی است که دیدگاه های پیشین را به چالش می کشد.

موردکاوی: زن مندس و راز دندان هایش

داستان از دهه ۱۹۷۰ میلادی آغاز شد، زمانی که حفاری ها در یکی از گورستان های شهر باستانی مندس، واقع در دلتای نیل، منجر به کشف بقایای ۶۷ اسکلت شد. شهر مندس، که در هزاره سوم پیش از میلاد سکونت گاه پرجمعیتی بود و بعدها در دوره سلسله بیست و نهم (قرن چهارم پیش از میلاد) به پایتخت مصر تبدیل شد، همواره مرکزی مهم از نظر تجاری و مذهبی به شمار می رفت.

در دهه ۱۹۹۰، نانسی لاول، باستان شناس کانادایی از دانشگاه آلبرتا و همکارانش، حفاری های جدیدی را در همین گورستان انجام دادند که تعداد اسکلت های یافت شده را به ۹۲ مورد رساند. یکی از این اسکلت ها، متعلق به زنی مسن بود که حدود ۴۰۰۰ سال پیش، بین سال های ۲۱۸۱ تا ۲۰۵۵ قبل از میلاد، زندگی می کرد و در هنگام مرگ بیش از ۵۰ سال سن داشت. برخلاف تصور اولیه که تمامی اسکلت ها متعلق به طبقه متوسط بودند، قبر این زن در مقایسه با سایر قبور منطقه بسیار غنی تر بود و شامل آینه ای برنزی، زیورآلات، ظروف مرمرین، لوازم آرایشی و ورقه ای از طلا بود که نشان از جایگاه اجتماعی بالا و احترام خاص او داشت.

تحلیل علمی دندان ها و نتایج شگفت انگیز

نقطه عطف این کشف، زمانی رخ داد که لاول و همکارش کیمبرلی پالیچوک، با استفاده از میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM)، به بررسی دقیق دندان های این زن پرداختند. مشاهدات آن ها نتایج شگفت انگیزی را به همراه داشت:

• ساییدگی های شدید گوه مانند: دو دندان پیش میانی زن دارای ساییدگی های عمیق و گوه مانند بودند.
• سایش های صاف و ریز افقی: چهارده دندان دیگر نیز دارای سایش های صاف و ریز افقی بودند.

لاول و پالیچوک به این نتیجه رسیدند که ۱۶ دندان از ۲۴ دندان این زن، علائم ناشی از صرفاً جویدن غذا را نداشتند و این به معنی استفاده از دندان ها برای انجام وظیفه ای دیگر بوده است. از آنجا که هیچ مدرکی دال بر تغییر عمدی دندان ها در مصر باستان وجود ندارد، این ساییدگی ها باید ناشی از فعالیت های تکراری و غیرعمدی بوده باشند.

فرضیه اصلی: پردازش الیاف گیاهی

بر اساس شواهد قوم نگاری و مطالعات انجام شده روی دندان های افراد باستانی در سایر فرهنگ ها، فرضیه اصلی این بود که این ساییدگی ها ناشی از پردازش و جداسازی الیاف گیاهی با دندان هاست. گیاهانی مانند نی مردابی یا پاپیروس، که در منطقه مندس به وفور یافت می شدند، دارای الیاف سخت و رشته ای هستند. مصریان باستان از این گیاهان برای ساخت انواع محصولات از جمله سبد، جعبه، کفپوش، صندل و حتی کاغذ پاپیروس استفاده می کردند.

جداسازی پوسته بیرونی ساقه پاپیروس یا نی با دندان، به دلیل سختی الیاف و وجود ذرات سیلیکا در آن ها، می توانست به مرور زمان باعث سایش شدید و گوه مانند دندان ها شود. این فرایند، یک کار سخت و طاقت فرسا بوده که نیاز به تکرار و دقت زیادی داشته و ساعت ها کار مداوم را می طلبیده است.

تحلیل علمی دندان های زن باستانی مندس، با مشاهده ساییدگی های گوه مانند و ریز افقی، به وضوح نشان می دهد که او برای مدت طولانی درگیر پردازش الیاف گیاهی بوده است، فعالیتی که تا پیش از این کمتر به زنان مصری نسبت داده می شد و عمق بیشتری به درک ما از مشاغل سخت آنان می بخشد.

فرضیه تکمیلی: بهداشت دهان و دندان

علاوه بر فرضیه پردازش الیاف، لاول و پالیچوک فرضیه دیگری نیز مطرح کردند. ساییدگی های ریز افقی می توانست ناشی از عمل مالشی مداوم باشد، احتمالاً به دلیل تمیز کردن بیش از حد دندان ها. در مصر باستان، مسواک های امروزی وجود نداشت، اما برخی از مردم از شاخ و برگ های زبر گیاهان یا ترکیبات ساینده ای مانند نمک یا ناترون (بی کربنات سدیم طبیعی) برای تمیز کردن دندان های خود استفاده می کردند.

از آنجایی که کار این زن با الیاف گیاهی می توانست منجر به چسبیدن بقایای گیاهی به دندان هایش شود، او نیاز مبرمی به تمیز کردن مداوم دهان خود داشته است. ناترون و سایر نمک های طبیعی علاوه بر خاصیت تمیزکنندگی، اثرات ضد درد نیز داشتند، چیزی که این زن با توجه به دندان های ساییده شده و دردناک خود احتمالاً به آن نیاز داشته است. این فرضیه، هر دو نوع ساییدگی مشاهده شده را توضیح می دهد.

اهمیت این کشف

این مطالعه بر روی زن مندس از چندین جهت دارای اهمیت فراوانی است:

• تغییر دیدگاه ها: این کشف به طور قاطع دیدگاه های قدیمی مبنی بر محدودیت مشاغل زنان در مصر باستان به تنها ۷ شغل یا صرفاً خانه داری را به چالش می کشد. این زن از طبقه مرفه جامعه بود، اما در شغلی سخت و پرزحمت مشغول به کار بود که نیاز به مهارت و استقامت داشت.
• تنوع مشاغل زنان: یافته ها نشان می دهد که زنان مصری، فارغ از طبقه اجتماعی، در تمامی بخش های زندگی روزمره حضور فعال داشتند و در مشاغلی که حتی دشوارتر از بسیاری از مشاغل مردانه بود نیز فعالیت می کردند.
• اعتباربخشی به زیست باستان شناسی: این مطالعه بر اهمیت تحلیل های زیست باستان شناسی، به ویژه دندان شناسی، برای پرده برداری از اسرار زندگی گذشتگان تأکید می کند. استخوان ها و دندان ها، اسناد خاموش و گویایی هستند که داستان های ناگفته ای را روایت می کنند.

علاوه بر این موردکاوی، سایر شواهد باستان شناسی نظیر نقش برجسته ها، مجسمه ها و پاپیروس ها نیز زنان را در حال انجام فعالیت های مختلف کاری، از جمله بافندگی، نانوایی و کشاورزی، به تصویر می کشند که همگی بر تنوع و پویایی نقش زنان در اقتصاد و جامعه مصر باستان صحه می گذارند.

نتیجه گیری: میراث ماندگار زنان مصر باستان

با بررسی جامع جایگاه حقوقی، اجتماعی و تنوع مشاغل زنان در مصر باستان، اکنون می توانیم تصویری بسیار روشن تر و کامل تر از نقش آن ها در یکی از بزرگترین تمدن های تاریخ بشر ارائه دهیم. این مطالعه تأکید می کند که زنان مصری از موقعیتی منحصر به فرد در جهان باستان برخوردار بودند که در بسیاری از تمدن های هم عصرشان بی سابقه بود.

بازخوانی یافته ها: استقلال و مشارکت گسترده

زنان مصر باستان نه تنها از حقوق قانونی قابل توجهی از جمله حق مالکیت، ارث بری، تجارت مستقل و حضور در دادگاه ها برخوردار بودند، بلکه در تقریباً تمامی جنبه های زندگی اجتماعی و اقتصادی، مشارکت فعال داشتند. از مدیریت کارآمد خانه ها و املاک به عنوان نبت پر گرفته تا ایفای نقش های کلیدی در صنعت بافندگی، نانوایی و کشاورزی، حضور آن ها در چرخه ی تولید و اقتصاد جامعه حیاتی بود. همچنین، زنان در مناصب مذهبی با نفوذ، مانند خواننده آمون، و حتی در مشاغل تخصصی مانند ماماها و پزشکان زن، توانمندی های خود را به اثبات رساندند.

موردکاوی زن مندس و تحلیل دندان های او، به ویژه، شواهد ملموسی از کار سخت و طاقت فرسای زنان در پردازش الیاف گیاهی ارائه داد و نشان داد که حتی زنان طبقه مرفه نیز می توانستند در مشاغلی فراتر از تصورات سنتی فعالیت کنند. این کشفیات، درک ما را از ماهیت گسترده و متنوع شغل زنان مصر باستان غنا می بخشد.

چالش با فرضیات قدیمی

شواهد جدید باستان شناسی، به ویژه تحلیل بقایای انسانی، به طور قاطع فرضیات قدیمی و محدودکننده درباره نقش زنان در مصر باستان را رد می کند. تصور اینکه زنان تنها به ۷ شغل خاص یا به خانه داری محدود بودند، با یافته های اخیر در تضاد است. زنان مصری در حقیقت در طیف وسیعی از حرفه ها، از مشاغل یدی سخت گرفته تا مناصب اداری و مذهبی با نفوذ، حضوری پررنگ و تعیین کننده داشتند.

الهام بخش برای امروز

میراث زنان مصر باستان به عنوان نمونه ای درخشان از استقلال، قدرت و مشارکت فعال زنانه در طول تاریخ بشر، می تواند الهام بخش نسل های امروز باشد. این تمدن باستانی، الگویی از جامعه ای را ارائه می دهد که در آن توانایی ها و حقوق زنان به رسمیت شناخته شده و مورد احترام قرار می گرفت، و این موضوع در تاریخ نگاری جایگاه ویژه ای دارد. توانایی آن ها در مدیریت امور مالی، اداره کسب وکار و مشارکت در حوزه های مختلف تولید، نشان دهنده ی درک عمیق جامعه مصری از ارزش کار و استقلال زنان بود.

هنوز جنبه های زیادی از زندگی و شغل زنان مصر باستان در حال کشف شدن است و با پیشرفت تکنیک های باستان شناسی، به احتمال زیاد اطلاعات بیشتری از نقش های پنهان و کمتر شناخته شده آن ها در آینده به دست خواهد آمد. این کاوش ها، نه تنها به تکمیل پازل تاریخ مصر باستان کمک می کند، بلکه به ما یادآوری می کند که نقش زنان در ساختار تمدن ها همواره از آنچه در ابتدا تصور می شد، بسیار گسترده تر و عمیق تر بوده است.