گیوتین های متحرک در شهر – تیکا

به گزارش تیکا قدس نوشت: در چند دهه اخیر افـزایش سـاخت و سـازهای سـاختمانی در شـهرها بـا مصـالح غیـربـومی و جدید مانند کامپوزیت آجر سفال سنگ پلاک گچ سیمان فـولاد شیشه و یا مصـالح کـاملاً صـنعتی و شـیمیایی از قبیـل آلومینیـوم مـواد پلاسـتیکی قیـر و مصـالح ترکیبـی همچون آزبسـت هـا و ایرانیـت ها موجب آسیب های زیست محیطی جبران ناپذیری می شوند در واقع مصالح جدید و غیربومی مصالحی هستند که پس از تخریـب قابلیت بازیافت ندارند و به عنوان نخاله در محیط زیست انباشته می شوند. انتخـاب مصـالح در مناطق جغرافیایی مختلف یکـی از تصـمیمات معمـار در فراینـد طراحی است که اگـر بـه شـکلی صـحیح و با مطالعه صورت نگیرد جبران خسارت های آن دشوار خواهـد بـود.
 بر همین اساس امروزه بی توجهی به ظرفیت های ناشی از کاربرد مصالح بومی و نبود هماهنگی و انطباق معماری با اقلیم منطقه به یکی از دغدغه های مهم دانش معماری تبدیل شده و اکنون این پرسش مطرح است که تفـاوت ساخت و ساز بومی با ساختمان های جدید چیست و چرا از مصالح بومی در ساخت و سازه های جدید استفاده نمی شود؟
در حالی که ساختمان های قدیمی به ویژه در استان های یزد کرمان و سیستان و بلوچستان دیوارهای قطور داشتند علاوه بر آنکه وزن ساختمان را به زمین انتقال می دادند در فصل زمستان مانع ورود سرما به داخل خانه و در فصل تابستان مانع ورود گرما به داخل ساختمان ها می شدند این دیوارها اغلب از جنس سنگ یا خشت خام با روکشی از گل یا کاهگل بودند و قطر دیوار این ساختمان ها در برخی از مکان ها تا بیش از ۶۰ سانتیمتر گزارش شده است.
اغلب این بناها به خصوص معماری های بزرگ مربوط به اشراف دارای طاق های فوق العاده زیبا و منحصر به فرد هستند. این طاق ها دارای دهانه های عریض بدون هیچ اسکلت نگهدارنده یا امثال میلگرد و… بودند و فقط با مصالح مرسوم زمان خود مانند سنگ خشت آجر و… ساخته شده اند.
برخی از این عمارت ها با توجه به نوع مصالح و فناوری مربوط به ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال پیش هنوز سالم و دست نخورده باقی مانده اند و این نشان می دهد توجه و دقت در نوع ساخت و انتخاب مصالح هر چند قدیمی و فاقد اطمینان ممکن است بهتر از ساخت بی دقت و ذوق با مصالح جدید و مدرن امروزی باشد.

ضرورت توجه به تاریخ شهرسازی 
یک عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در پاسخ به این پرسش به اهمیت استفاده از مصالح بومی در ساخت و سازهای مناطق جغرافیایی مختلف اشاره کرده و به ما می گوید: استفاده از مصالح بومی یا خاص در مناطق مختلف به ویژه در کشور پهناوری همچون ایران از قدیم باب بوده است و همان طور که تاریخ شهرسازی و معماری کشور نشان می دهد در پهنه هایی از شمال کشور مصالح چوبی مورد استفاده قرار می گرفته یا در مناطق مرکزی از خشت گل و سنگ استفاده می شده و در مناطق گرمسیری نیز از چوب به عنوان یک منبع تجدیدپذیر و چندکاربردی استفاده شده است.
فریبرز ناطقی الهی با بیان اینکه مصالح بومی مصالحی مفید و سازگار با شرایط محلی بوده است می افزاید: در گذشته سامانه های سرمایشی و گرمایشی فعلی نبوده و استفاده صحیح از مصالح می توانسته موجب سازگاری سازه در مناطق اقلیمی شود. به عنوان نمونه استفاده از مصالح خشت و گلی و مصالح سنگی در برخی از مناطق کشور در تابستان موجب خنکی و ذخیره سرما و در زمستان موجب ذخیره گرما در خانه ها می شود.

اهمیت استفاده از مصالح بومی 
یک استاد نمونه کشوری در مهندسی سازه و زلزله با انتقاد از استفاده از مصـالح غیـربـومی و جدید در ساخت و سازهای چند دهه اخیر به ما می گوید: حدود پنج سال پیش این مسئله با آتش گرفتن نماهای مختلف در تهران و تعدادی دیگر از کشورها مورد توجه قرار گرفت و کنفرانس های متعددی نیز برگزار شد که در یکی از این کنفرانس ها من هم مقاله ای ارائه دادم که استفاده از مصالحی همچون کامپوزیت و شیشه در صورت بروز حوادثی نظیر زلزله چه پیامدهایی برای شهرهای ما دارد و باید این مهم در دستور کار نظام مهندسی و شهرداری قرار گیرد.
دکتر ناطقی الهی ادامه می دهد: نماها انواع مختلف دارد البته تا پیش از ورود مصالحی همچون کامپوزیت و شیشه به صنعت ساختمان نیز نماهایی که ما به صورت کلاسیک در ساختمان سازی استفاده می کردیم از جمله سنگ نماهای خیلی خوبی نبودند زیرا سنگین بودند و به دلیل اینکه اتصال مناسبی با بستر نداشتند احتمال ریزش موجب مجروح یا کشته شدن عابران بود در واقع تنها نماهای سیمانی بودند که افزون بر ماندگاری مقاوم کم خطر نیز بودند ضمن آنکه با قابلیت کار دست روی آن ها قابل تبدیل به اثری هنری بوده اند و نمونه آن ها در شهرهای مختلف وجود دارد. 

خطرآفرینی شیشه ها در نمای ساختمان
وی با اشاره به ترویج استفاده از نماهای سبک در سال های اخیر می گوید: طی چند دهه اخیر صنعت ساختمان کشور به سمت استفاده از نماهای شیشه ای آلومینیومی و یا نماهای کامپوزیت رفته و این نماها در شهرهایی همچون تهران بسیار زیاد است که متأسفانه در زمان وقوع حوادث به طور وحشتناکی خطرساز است. 
به عنوان نمونه کامپوزیت در زمان آتش سوزی بسیار آسیب پذیر است و به دلیل قدرت سوزندگی بالا آتش را از طریق راه پله به کل ساختمان انتقال می دهد و استفاده از این نما در صنعت ساختمان بسیار خطرناک است با این حال به دلیل جذابیت ظاهری و اجرای راحت این نما کارفرماها به سمت استفاده از این مصالح رفته و نسبت به معایب و خطرات آن بی توجه اند در حالی که حتی اگر قرار است از این نماها در ساختمان های کوتاه هم استفاده شود ضرورت دارد تمهیدات لازم برای پیشگیری یا مواجهه احتمالی با خطرات اندیشیده شود. 
این استاد نمونه کشوری در مهندسی سازه و زلزله با اشاره به اینکه هنگام وقوع زلزله در شهرها مسئله آتش سوزی یکی از عوامل اصلی خواهد بود ادامه می دهد: با توجه به شبکه های گازی که داریم بی تردید پس از وقوع زلزله در شهرهایی همچون تهران آتش سوزی رخ خواهد داد که این مصالح به شدت به گسترش آتش دامن می زنند در این صورت حتی اگر از زلزله جان سالم به در ببریم گرفتار آتش سوزی خواهیم شد بنابراین ضرورت دارد استفاده از این قبیل مصالح در صنعت ساختمان در وهله نخست توسط شهرداری ها ممنوع شود سپس سازمان نظام مهندسی برای استفاده از آن ها دستورالعمل های لازم را تهیه کند تا شهرداری ها به استناد آن ها بتوانند از به کارگیری این قبیل مصالح در صنعت ساختمان پیشگیری کنند. 

گیوتین های متحرک در شهر
ناطقی الهی ادامه می دهد: نماهای شیشه ای نیز هنگام وقوع زلزله مانند گیوتین عمل می کنند که اگر شهروندان از زلزله جان سالم به در ببرند بعید است  با عبور از کنار این سازه ها زنده بمانند و بعید نیست که آمار مصدومان و کشته شدگان این قبیل حوادث از آمار مصدومان و کشته شدگان زلزله بیشتر شود. بنابراین نباید شهرداری ها بدون در نظر گرفتن تمهیدات لازم اجازه استفاده از این مصالح را به عنوان نمای ساختمان بدهند همچنین ضرورت دارد دستورالعمل هایی از سوی سازمان نظام مهندسی برای تعبیه چنین نماهایی لحاظ شود و خود مردم هم در نظر داشته باشند که در حد ممکن به سمت چنین نماهایی نروند و به معماران اجازه ندهند با هیچ توجیهی- جذابیت راحت تر بودن کار و یا ارزان تر تمام شدن هزینه های ساخت- از این نوع نماها برای ساختمان هایشان استفاده کنند. 
وی در خصوص چرایی تفاوت ساخت و سازهای جدید با ساختمان های قدیمی به ویژه در استان های یزد کرمان و سیستان و بلوچستان می گوید: تا چند دهه پیش در استان های یزد کرمان و سیستان و بلوچستان برای اینکه انرژی حفظ شود برای خانه ها دیوارهای قطور ساخته می شد تا تابستان از ورود گرما و زمستان از ورود سرما به داخل خانه ها پیشگیری شود اما اکنون امکان چنین ساخت و سازهایی وجود ندارد؛ چراکه وزن سازه برای ساختمان های چندطبقه سنگین می شود و در زمان زلزله خرابی های وحشتناکی به همراه خواهد داشت. بارها دیده ایم و این اتفاق را در مورد ساختمان هایی که دیوارهای قطور دارند در زلزله بم و زلزله هایی که در جنوب کشور رخ داده تجربه کرده ایم زیرا ساختمان هایی که دیوارهای قطور دارند به دلیل وزن بالا ترک های عمیقی برداشته و مشکلات عدیده ای ایجاد شده است بر همین اساس همواره علم مهندسی روز دنیا توصیه می کند مهندسان سازه با انجام پژوهش های دقیق بکوشند استفاده از مصالح ترکیبی- یعنی به کارگیری مصالح قدیمی با علم سازه جدید- را در دستور کار خود قرار دهند تا ساخت و سازها به سمت مصالح سبک و مقاوم مانند بتن و اسکلت فولادی پیش روند تا هنگام وقوع حوادثی همچون زلزله رفتاری مشخص و قابل کنترل داشته باشند. ضمن آنکه ضرورت دارد ترکیبی منطقی در نمای ساختمان ها ایجاد کرد تا هم از هدررفت انرژی پیشگیری شود و هم با استفاده از سازه سبک در زمان زلزله کنترل بیشتری داشته باشیم.

تأکید بر استفاده ترکیبی از مصالح بومی و به کارگیری فناوری های جدید
این استاد نمونه کشور در مهندسی سازه و زلزله ادامه می دهد: در سال های اخیر کشورهای توسعه یافته بر استفاده ترکیبی از مصالح بومی و به کارگیری فناوری های جدید تأکید دارند و بر این باورند که استفاده ترکیبی از مصالح بومی و مصالح مدرن نه تنها در صرفه جویی انرژی انسجام سازه و طراحی زیبایی ساختمان ها بسیار تأثیرگذار است بلکه به لحاظ اقتصادی نیز مقرون به صرفه است. 
وی در پاسخ به این پرسش که با توجه به وضعیت اقلیمی کشور برای مناطق مختلف کشور کدام مصالح موجود برای نمای ساختمان ها مناسب است می گوید: به عنوان نمونه مناطق شمال کشور دارای ساختار سبکی است مناطق میانی و جنوبی نیز هر کدام ساختارهای خاصی دارند اما در مجموع باید به این چند نکته توجه شود  مصالحی که برای نمای ساختمان استفاده می شود باید دارای ویژگی هایی همچون سبک بودن داشتن اتصال بسیار خوب با بدنه اصلی سازه و مقاوم بودن در برابر آتش باشد ضمن آنکه از جنس شیشه نباشد تا  احتمال شکنندگی و ریزش بر سر شهروندان وجود نداشته باشد.به گفته دکتر ناطقی الهی در قدیم هم بیشتر رسم بوده بسیاری از ساختمان های قدیمی مانند کاخ های قدیمی فقط سیمان کاری شده و با استفاده از ابزار و هنر ایرانی اشکال زیبایی روی آن ایجاد کرده اند و در مناطق مختلف کشور می توان از سیمان کاری با اثرات معماری منطقه ای استفاده کرد. به عنوان نمونه ما در شمال کشور شهرداری رشت را داریم که نمای سیمان کاری شده بسیار زیبایی دارد در یزد و اصفهان نیز نماهای سیمانی متعددی داریم که با به کارگیری ابزار سنتی منطقه به یک اثر هنری تبدیل شده و سال ها پایدار است.