شگفت انگیزترین ساختمان های آجری و گلی

در دنیای پرشتاب امروز که مصالح مدرن حرف اول را می زنند سازه هایی از جنس آجر و گل شاید ابتدایی به نظر برسند. اما نگاهی عمیق تر به تاریخ معماری بشر داستانی شگفت انگیز از نبوغ پایداری و زیبایی را آشکار می کند که با همین مصالح ساده رقم خورده است. از زیگورات های بین النهرین و شهرهای باستانی خشتی تا قلعه های عظیم آجری قرون وسطی و خانه های سنتی مناطق کویری آجر و گل نه تنها سرپناهی برای انسان فراهم کرده اند بلکه نمادهایی از فرهنگ هویت و سازگاری با محیط زیست بوده اند. این بناها گواه دانش عمیق نیاکان ما از خواص طبیعی مواد اقلیم و نحوه ساخت وساز پایدار هستند. در عصری که دغدغه محیط زیست بیش از پیش جدی شده بازگشت به این مصالح بومی و تکنیک های سنتی الهام بخش معماران و شهرسازان برای خلق فضاهایی است که هم زیبا باشند و هم با طبیعت در تعامل.

ساختمان های ساخته شده از آجر و گل به دلایل متعددی شگفت انگیز و الهام بخش هستند. نخست پایداری و دوام آن ها در طول قرن ها حتی هزاره ها حیرت آور است. بسیاری از بناهای باستانی که از سنگ ساخته نشده اند با استفاده از آجر پخته یا خشت خام در برابر گذر زمان بلایای طبیعی و تغییرات اقلیمی مقاومت کرده اند. دوم سازگاری بی نظیر این مصالح با محیط زیست است. آجر و گل از مواد طبیعی و محلی به دست می آیند انرژی کمتری برای تولید نیاز دارند و در پایان عمر بنا به سادگی به چرخه طبیعت بازمی گردند. این ویژگی ها آن ها را به گزینه ای ایده آل برای معماری پایدار تبدیل می کند. سوم خواص حرارتی عالی آن هاست؛ دیوارهای ضخیم گلی یا آجری می توانند گرما را در زمستان حفظ کرده و در تابستان فضایی خنک و مطبوع ایجاد کنند. علاوه بر این زیبایی و تنوع بافت و رنگی که این مصالح ارائه می دهند امکان خلق شاهکارهای هنری و معماری بی نظیری را فراهم آورده است.

استفاده از آجر یکی از قدیمی ترین روش های ساخت وساز در تاریخ بشر است که قدمت آن به هزاران سال پیش بازمی گردد. شواهد باستان شناسی نشان می دهد که اولین آجرهای دست ساز و خشک شده در آفتاب در حدود ۷۵۰۰ سال پیش از میلاد در مناطق بین النهرین و آناتولی مورد استفاده قرار گرفته اند. با کشف روش پختن گل رس در کوره آجر پخته به ماده ای مقاوم تر و بادوام تر تبدیل شد که انقلابی در معماری ایجاد کرد. رومیان باستان در استفاده از آجر پخته مهارت بالایی داشتند و از آن در ساخت بناهای عظیم مانند حمام ها قنات ها و معابد بهره می بردند. تکنیک ها و قالب های آجرسازی آن ها در سراسر امپراتوری روم گسترش یافت و میراثی ماندگار بر جای گذاشت. در دوران قرون وسطی استفاده از آجر در اروپا و خاورمیانه ادامه یافت و در سبک های معماری گوتیک آجری (Brick Gothic) در شمال اروپا و معماری اسلامی در خاورمیانه و شمال آفریق به اوج رسید. در دوران مدرن با وجود ظهور مصالح جدید آجر همچنان به عنوان یک مصالح محبوب و بادوام در ساخت وساز مورد استفاده قرار می گیرد.

گل و خشت (گِلِ خشک شده در آفتاب) به عنوان مصالح ساختمانی حتی قدیمی تر از آجر پخته هستند. انسان های اولیه از گل برای پوشاندن دیوارهای کلبه های خود استفاده می کردند و به تدریج تکنیک های پیشرفته تری مانند خشت زنی (ساخت بلوک های گلی خشک شده در آفتاب) و چینه (ساخت دیوار با لایه های گل فشرده) توسعه یافت. تمدن های باستانی در مناطق خشک و نیمه خشک جهان از جمله بین النهرین مصر دره سند چین و آمریکای جنوبی به شدت به معماری خشتی متکی بودند. شهرهایی مانند اور اوروک تبس و موهنجو دارو با استفاده از خشت ساخته شده بودند. در ایران باستان نیز استفاده از خشت در ساخت ارگ ها قلعه ها و خانه ها رایج بود. معماری خشتی به دلیل در دسترس بودن مصالح خواص عایق حرارتی عالی و سهولت نسبی ساخت در بسیاری از نقاط جهان به ویژه در مناطق با اقلیم گرم و خشک تا به امروز نیز ادامه یافته است.

معماری آجری در طول تاریخ شاهد خلق شاهکارهای بی شماری بوده است. در دوران باستان زیگورات های بین النهرین مانند زیگورات اور سازه های عظیمی بودند که عمدتاً با خشت و روکش آجری ساخته می شدند. بخش هایی از دیوار بزرگ چین نیز از آجر ساخته شده اند. در دوران رومی پانتئون در رم اگرچه گنبدی بتنی دارد اما دیوارهای اصلی آن از آجر ساخته شده اند که نشان دهنده مهارت رومیان در استفاده از این مصالح است. در دوران اسلامی مساجد و مدارس بسیاری با تزئینات آجری پیچیده و زیبا ساخته شدند که از نمونه های برجسته آن می توان به مسجد جامع اصفهان اشاره کرد. در اروپا سبک گوتیک آجری کلیساها و ساختمان های عمومی باشکوهی را در سواحل دریای بالتیک خلق کرد.

نمونه های برجسته ساختمان های آجری باستانی

از جمله بناهای باستانی آجری که همچنان پابرجا هستند می توان به معبد چغازنبیل در ایران (عمدتاً خشت با روکش آجری) دروازه ایشتار در بابل (آجرهای لعاب دار) و بخش هایی از سازه های دره سند مانند شهر موهنجو دارو (عمدتاً خشت با استفاده از آجر پخته در برخی بخش ها) اشاره کرد. این بناها نه تنها از نظر مقیاس و تکنیک ساخت در زمان خود شگفت انگیز بودند بلکه نشان دهنده درک پیشرفته سازندگان از خواص مصالح و نیازهای عملکردی بنا بودند. استفاده از آجر پخته در بخش های حساس یا نما به افزایش دوام و زیبایی این سازه ها کمک کرده است.

قلعه ها و ارگ های آجری مشهور

قلعه ها و ارگ های آجری متعددی در سراسر جهان وجود دارند که نمادی از قدرت و استحکام هستند. قلعه مالبورک (Marienburg) در لهستان بزرگترین قلعه آجری در جهان است که توسط شوالیه های تتونیک ساخته شده است. ارگ علیشاه در تبریز ایران با دیوارهای عظیم آجری خود یکی از بلندترین سازه های آجری دوران خود بوده است. قلعه های دیگری مانند قلعه سرخ (Red Fort) در دهلی هند (که البته ترکیبی از ماسه سنگ و آجر است) و قلعه های آجری در انگلستان مانند قلعه هرست مانسو (Herstmonceux Castle) نمونه های دیگری از استفاده از آجر در استحکامات نظامی هستند. این سازه ها نشان می دهند که آجر نه تنها برای خانه ها و معابد بلکه برای دفاع و امنیت نیز مصالحی کارآمد بوده است.

معماری گلی و خشتی نیز میراثی غنی و چشمگیر در سراسر جهان دارد به ویژه در مناطقی با اقلیم خشک که دسترسی به سنگ یا چوب دشوار بوده است. شهرهای باستانی دره حضرموت در یمن مانند شبام که به منهتن صحرا شهرت دارد دارای برج های مسکونی چند طبقه هستند که کاملاً از خشت ساخته شده اند و برخی بیش از ۵۰۰ سال قدمت دارند. شهر تیمبوکتو در مالی با مساجد و خانه های گلی خود یکی دیگر از مراکز مهم معماری خشتی در آفریقا است که نمادی از تمدن های ساحلی به شمار می رود. شهر باستانی بم در ایران نیز پیش از زلزله ویرانگر سال ۲۰۰۳ بزرگترین سازه خشتی جهان بود.

شهرهای باستانی با معماری خشتی

شهرهای باستانی دیگری نیز وجود دارند که معماری خشتی در آن ها نقش محوری داشته است. سیگر در پاکستان یکی از شهرهای باستانی دره سند دارای سازه های خشتی عظیمی است. در آمریکای جنوبی تمدن هایی مانند موچه و چیمو در پرو شهرهای بزرگی مانند چان چان را با استفاده از خشت ساخته بودند که بقایای آن امروزه نیز قابل مشاهده است. این شهرها نشان می دهند که معماری خشتی محدود به مناطق خاصی نبوده و در تمدن های بزرگ در قاره های مختلف رواج داشته است.

ساختمان های گلی نمادین در مناطق خشک

علاوه بر شهرهای باستانی بناهای گلی نمادین دیگری نیز در مناطق خشک وجود دارند. مسجد بزرگ جنه در مالی یکی از بزرگترین و مشهورترین ساختمان های گلی در جهان است که شاهکاری از معماری سودانی-ساحلی محسوب می شود و هر ساله با مشارکت جامعه محلی مرمت می شود. خانه های سنتی در مناطق کویری ایران مانند یزد کاشان و کرمان نیز عمدتاً از خشت و گل ساخته شده اند و دارای ویژگی های منحصربه فردی مانند بادگیرها حیاط های مرکزی و زیرزمین ها هستند که برای سازگاری با اقلیم گرم و خشک طراحی شده اند. خانه های پوبلو (Pueblo) در جنوب غربی ایالات متحده نیز نمونه هایی از معماری گلی بومی در قاره آمریکا هستند.

ایران با تاریخ غنی و تنوع اقلیمی خود یکی از مهم ترین مراکز معماری آجری و گلی در جهان است. استفاده از این مصالح در فلات ایران قدمتی دیرینه دارد و شاهکارهای بی نظیری را خلق کرده است. از تپه های باستانی مانند سیلک کاشان با بقایای خشتی گرفته تا سازه های عظیم آجری دوران اسلامی آجر و گل همواره مصالح اصلی ساخت وساز در این سرزمین بوده اند. معماری ایرانی به ویژه در مناطق کویری به خوبی نشان می دهد که چگونه می توان با استفاده از مصالح بومی و تکنیک های سنتی فضاهایی زیبا راحت و پایدار خلق کرد.

ارگ بم نماد معماری گلی ایران

ارگ بم پیش از زلزله سال ۱۳۸۲ بزرگترین سازه خشتی جهان و نمادی بی بدیل از معماری گلی ایران بود. این ارگ عظیم که قدمت آن به بیش از ۲۵۰۰ سال پیش بازمی گشت شهری کامل با بخش های حکومتی نظامی و مسکونی را در خود جای داده بود که تماماً با خشت و گل ساخته شده بود. دیوارهای بلند برج های نگهبانی دروازه ها بازار مسجد مدرسه و خانه های متعدد همگی نمونه هایی شگفت انگیز از مهارت معماران و سازندگان ایرانی در کار با این مصالح بودند. اگرچه زلزله آسیب جدی به این ارگ وارد کرد اما تلاش ها برای بازسازی آن ادامه دارد و همچنان به عنوان نمادی از عظمت معماری خشتی ایران شناخته می شود.

سازه های آجری دوران اسلامی ایران

معماری دوران اسلامی در ایران شاهد اوج گیری هنر آجری بوده است. مساجد مدارس کاروانسراها پل ها و آرامگاه های متعددی با استفاده از آجر و با تزئینات آجری معقلی و انواع طاق ها و گنبدها ساخته شده اند. مسجد جامع اصفهان با تحولات هزار ساله خود موزه ای زنده از هنر آجری ایران است که سبک های مختلف معماری را به نمایش می گذارد. گنبد قابوس در استان گلستان بلندترین برج تمام آجری جهان و شاهکاری از معماری آجری قرن چهارم هجری است. پل خواجو و سی وسه پل در اصفهان حمام فین کاشان و بخش هایی از بازارهای تاریخی در شهرهای مختلف نیز نمونه های برجسته ای از سازه های آجری دوران اسلامی ایران هستند که زیبایی استحکام و نبوغ مهندسی را در هم آمیخته اند.

یکی از مهم ترین دلایل ماندگاری و احیای علاقه به بناهای آجری و گلی در دنیای امروز ویژگی های معماری پایدار آن هاست. مصالح طبیعی مانند آجر و گل دارای انرژی تجسمی (Embodied Energy) بسیار پایینی هستند به این معنی که انرژی کمتری برای تولید حمل و نقل و ساخت با آن ها نسبت به مصالح صنعتی مانند سیمان و فولاد نیاز است. این مصالح اغلب به صورت محلی در دسترس هستند که هزینه و انرژی حمل و نقل را کاهش می دهد. دیوارهای ضخیم ساخته شده از آجر یا گل دارای جرم حرارتی بالایی هستند؛ آن ها می توانند گرما را در طول روز جذب کرده و در شب آزاد کنند و برعکس که این به تنظیم دمای داخلی ساختمان و کاهش نیاز به سیستم های سرمایش و گرمایش مکانیکی کمک می کند. همچنین این مصالح قابلیت تنفس دارند و به تنظیم رطوبت داخلی فضا کمک می کنند.

با توجه به مزایای زیست محیطی و عملکردی مصالح سنتی آجر و گل آینده معماری شاهد احیای استفاده از آن ها خواهد بود. معماران و سازندگان در حال کشف مجدد تکنیک های سنتی و ترکیب آن ها با فناوری های مدرن هستند. استفاده از خاک تثبیت شده با مقادیر کمی سیمان یا آهک دوام سازه های خشتی را افزایش می دهد. طراحی های نوین با الهام از معماری بومی و استفاده از آجر و گل در ترکیب با شیشه فلز و سایر مصالح مدرن امکان خلق فضاهایی خلاقانه و پایدار را فراهم می کند. با افزایش آگاهی عمومی در مورد تغییرات اقلیمی و نیاز به کاهش ردپای کربن در صنعت ساختمان مصالح طبیعی و پایدار مانند آجر و گل نقش مهم تری در معماری آینده ایفا خواهند کرد و به ساخت شهرهایی سالم تر و همساز با طبیعت کمک خواهند کرد.

چه تفاوتی بین آجر و خشت وجود دارد؟

تفاوت اصلی در فرآیند پخت است. خشت بلوک گلی است که فقط در آفتاب خشک می شود در حالی که آجر بلوک گلی است که در کوره پخته می شود و در نتیجه بسیار مقاوم تر و بادوام تر است.

قدیمی ترین ساختمان خشتی یا آجری جهان کدام است؟

بقایای سازه های خشتی در مناطقی مانند بین النهرین و آناتولی که قدمت آن ها به حدود ۷۵۰۰ سال پیش از میلاد بازمی گردد از قدیمی ترین نمونه ها هستند.

ساختمان سازی با گل و خشت چه مزایایی دارد؟

مزایای اصلی شامل پایداری بالا در دسترس بودن مصالح محلی هزینه پایین خواص عایق حرارتی عالی قابلیت تنظیم رطوبت و سازگاری با محیط زیست است.

معروف ترین شهرهای دارای معماری خشتی در کجا قرار دارند؟

شهرهای تاریخی مانند شبام در یمن تیمبوکتو در مالی و بخش های قدیمی شهرهایی مانند یزد و کاشان در ایران از معروف ترین نمونه های معماری خشتی در جهان هستند.