شهر ساسانی دربنت Derbent

شهر ساسانی دربنت (Derbent)، که اکنون در جنوب فدراسیون روسیه و در جمهوری داغستان قرار دارد،
یکی از قدیمی ترین شهرهای این کشور و مهم ترین میراث تاریخی ایرانشهر در منطقه قفقاز است
که ساسانیان آن را به عنوان یک دژ مستحکم برای حفاظت از مرزهای شمالی ایران بنا کردند.
این شهر با دیوارهای عظیم و قلعه باستانی نارین قلعه، نمادی از مهندسی پیشرفته ساسانی و
نقطه ای کلیدی در تاریخ منطقه است.

دربنت: موقعیت استراتژیک و ریشه شناسی نام

دربنت شهری است که داستان هزاران سال تاریخ و تمدن را در دل خود نهفته دارد.
موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد آن، نه تنها سرنوشت شهر را رقم زده، بلکه آن را به یکی از
مهم ترین نقاط استراتژیک در طول تاریخ تبدیل کرده است. این اهمیت، ریشه در نام و مکان آن دارد.

تنگه خزر و اهمیت جغرافیایی

دربنت در باریک ترین نقطه دشت ساحلی میان کرانه های غربی دریای خزر و دامنه های شرقی
کوه های قفقاز واقع شده است. این منطقه به نام «تنگه خزر» یا «دروازه قفقاز» شناخته می شود.
از دیرباز، این باریکه تنها راه ارتباطی خشکی بین استپ های وسیع شمالی و فلات ایران و
سرزمین های جنوبی قفقاز بود. کوه های سر به فلک کشیده قفقاز از غرب و آب های بی کران دریای خزر
از شرق، به طور طبیعی مسیر را برای هزاران سال محدود کرده و دربنت را به نقطه ای حیاتی برای
کنترل تردد و دفاع تبدیل کرده بودند. هر قدرتی که بر دربنت تسلط می یافت، می توانست عبور و مرور
اقوام مهاجم، ارتش ها و کاروان های تجاری را کنترل کند و به همین دلیل، این شهر همواره در
کانون توجه قدرت های منطقه ای قرار داشت.

ریشه شناسی نام دربند

نام «دربند» ریشه ای فارسی دارد و از دو بخش «در» به معنای دروازه و «بند» به معنای
بسته شده یا مانع تشکیل شده است. این نام به وضوح عملکرد اصلی شهر را توضیح می دهد:
مانعی برای دروازه ورود به ایرانشهر. در واقع، دربند همان «دروازه ایران» بود که ساسانیان
با استحکامات عظیم خود آن را در برابر هجوم اقوام شمالی استوار ساختند.
این شهر در طول تاریخ با نام های دیگری نیز شناخته شده است؛ از جمله «باب الابواب» در
دوران اسلامی که به معنای «دروازه دروازه ها» است و به اهمیت استراتژیک آن اشاره دارد،
و همچنین «ایران دژ» که بیش از پیش بر هویت ایرانی و دفاعی آن تاکید می کند.
این نام ها همگی گواهی بر نقش بی بدیل این شهر به عنوان یک سپر دفاعی و نقطه کنترل در
شمال قفقاز هستند.

تاریخچه کهن دربند: از نخستین سکونتگاه ها تا ظهور ساسانیان

پیش از آنکه ساسانیان این شهر را به نماد اقتدار خود تبدیل کنند، دربنت سوابق تاریخی
بسیار کهن تری را در خود پنهان داشت. ریشه های سکونت در این منطقه به هزاران سال قبل
از میلاد مسیح بازمی گردد و این نقطه جغرافیایی همواره برای انسان ها جذاب و مهم بوده است.

ریشه های باستانی

کاوش های باستان شناسی نشان می دهند که منطقه دربنت از هزاره های قبل از میلاد، یعنی
حداقل از قرن هشتم پیش از میلاد، مسکونی بوده است. شواهد متعددی از سکونتگاه های
اولیه، ابزارهای سنگی و سفالین در این منطقه یافت شده که گواه حیات پر جنب و جوش
اقوام باستانی در این گذرگاه استراتژیک است. مردمان اولیه به دلیل دسترسی به منابع
آب شیرین، زمین های حاصلخیز و موقعیت دفاعی طبیعی، این منطقه را برای زندگی برگزیده بودند.

آلبانیای قفقاز

در هزاره اول پیش از میلاد و تا پیش از ظهور قدرت های بزرگ منطقه ای مانند ایران و روم،
دربنت بخشی از پادشاهی باستانی «آلبانیای قفقاز» بود. این پادشاهی، که در شمال رود ارس و
در منطقه ای وسیع از قفقاز شرقی امروزی قرار داشت، اغلب به عنوان یک منطقه حائل بین
امپراتوری های بزرگ عمل می کرد. دربنت در این دوران نیز نقش یک نقطه کلیدی در مرزهای
شمالی آلبانیا ایفا می کرد و احتمالا دارای استحکاماتی برای دفاع در برابر مهاجمان شمالی بود.
با این حال، ساختار دفاعی و شهری آن در مقایسه با آنچه ساسانیان بعدها بنا نهادند،
چندان گسترده و عظیم نبود.

اسطوره و واقعیت

همانند بسیاری از شهرهای باستانی، دربنت نیز با اسطوره ها و داستان هایی آمیخته است.
یکی از معروف ترین این داستان ها، ارتباط آن با اسکندر کبیر است. برخی روایات تاریخی
و افسانه ها به حضور اسکندر در این منطقه و دستور او برای ساخت استحکامات دفاعی
اشاره دارند. حتی دیوار عظیم دربنت نیز گاهی به «سد سکندر» مشهور شده است.
با این حال، اسناد و شواهد باستان شناسی معتبری برای تأیید حضور اسکندر کبیر در دربنت
و دستور مستقیم او برای ساخت و سازهای گسترده وجود ندارد. احتمالا این داستان ها
برای توصیف عظمت و غیرقابل نفوذ بودن دیوارهای دربنت شکل گرفته اند، تا آنجا که تنها
یک شخصیت افسانه ای چون اسکندر می توانست چنین بنایی را برپا کند. این اسطوره ها هرچند
واقعیت تاریخی ندارند، اما به خوبی نشان دهنده اهمیت و ابهت این شهر در تصورات مردم
در طول قرون بوده اند.

اوج اقتدار: دربند در دوران ساسانی

دوران ساسانیان را می توان نقطه عطف تاریخ دربنت دانست. این امپراتوری قدرتمند بود که
با درک عمیق از اهمیت استراتژیک این منطقه، آن را از یک سکونتگاه باستانی به یک دژ
بی نظیر و یکی از مهم ترین نمادهای قدرت و مهندسی ایرانشهر تبدیل کرد.

تأسیس و تقویت توسط قباد یکم و خسرو انوشیروان

سنگ بنای استحکامات عظیم دربنت توسط قباد یکم ساسانی در اواخر قرن پنجم میلادی
و اوایل قرن ششم گذاشته شد. قباد، که با چالش های بزرگی از سوی اقوام مهاجم شمالی،
به ویژه هیاطله و ترکان، روبرو بود، به خوبی دریافت که برای حفظ ثبات و امنیت ایران،
باید مرزهای شمالی را به شکل بی سابقه ای تقویت کند. او دستور به بازسازی و توسعه
گسترده شهر داد و استحکاماتی اولیه را بنا نهاد.

اما اوج شکوفایی و استحکام بخشی دربنت به دوران پادشاهی پسرش، خسرو یکم انوشیروان
(۵۳۱-۵۷۹ میلادی) بازمی گردد. انوشیروان، با دیدگاهی بلندمدت و استراتژیک، پروژه عظیم
ساخت دیوارهای دربنت را آغاز کرد. او با بسیج گسترده منابع و نیروی انسانی، دیوارهای
عظیم و دژ نارین قلعه را به شیوه ای ساخت که نه تنها در زمان خود بی نظیر بود، بلکه
تا قرن ها به عنوان یکی از عجایب مهندسی و دفاعی جهان شناخته می شد. هدف انوشیروان
روشن بود: ایجاد یک سد نفوذناپذیر در برابر هجوم مداوم اقوام مهاجم از استپ های شمالی
و حفاظت از قلمروهای آباد و پرجمعیت ایرانشهر در قفقاز جنوبی.

معماری بی نظیر دژ و دیوارهای دربند (نارین قلعه)

استحکامات دربنت شامل یک سیستم دفاعی پیچیده بود که از سه بخش اصلی تشکیل می شد:
قلعه نارین قلعه، دیوارهای شمالی و جنوبی شهر، و دیوارهایی که به داخل دریای خزر
کشیده شده بودند.

نارین قلعه: این قلعه، که در بالاترین نقطه شهر و بر روی یک بلندی مشرف به
دریا و دشت ساخته شده است، هسته مرکزی دفاعی دربنت بود. دیوارهای نارین قلعه بین
۲.۵ تا ۳.۲ متر ضخامت و ۱۰ تا ۱۵ متر ارتفاع داشتند و طولی در حدود ۷۰۰ متر را در بر می گرفتند.
این قلعه شامل بخش های مختلفی چون کاخ پادشاهی، حمام ها، مخازن آب، و پادگان های نظامی بود
که می توانستند در برابر محاصره های طولانی مقاومت کنند.

دیوارهای شهر: دو دیوار موازی شمالی و جنوبی، با فاصله حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر از
یکدیگر، از نارین قلعه در کوهستان آغاز شده و حدود ۴ کیلومتر تا ساحل دریای خزر امتداد می یافتند.
این دیوارها، به ارتفاع حدود ۱۸ تا ۲۰ متر و ضخامت حدود ۳ متر، از تخته سنگ های بزرگ
و تراش خورده با ملات آهک ساخته شده بودند که نشان دهنده مهندسی دقیق و مستحکم ساسانیان است.
در طول این دیوارها، ده ها برج دفاعی (تعداد ۷۳ برج ذکر شده که ۴۶ عدد در دیوار شمالی قرار داشت)
با فواصل منظم برای دیده بانی و دفاع موثر تعبیه شده بودند. این برج ها نه تنها نقاط
دیده بانی بودند، بلکه پناهگاه هایی برای سربازان و محل نگهداری تجهیزات دفاعی نیز به شمار می رفتند.

دروازه ها: دیوارهای دربنت شامل دروازه های متعددی بودند که برخی به سمت خشکی و
برخی به سمت دریا گشوده می شدند. از میان ۱۴ دروازه اصلی، ۹ دروازه تا به امروز باقی مانده اند.
این دروازه ها نقاط کنترل عبور و مرور بودند و با معماری مستحکم خود، ورود مهاجمان را به
داخل شهر ناممکن می ساختند. دروازه ساحلی که به داخل دریا امتداد می یافت نیز برای
کنترل تردد دریایی و محافظت از بندر دربنت طراحی شده بود.

سیستم دفاعی دربنت، با دیوارهای عظیم و قلعه مستحکم نارین قلعه، نمادی از نبوغ مهندسی ساسانیان بود که نه تنها امنیت ایرانشهر را تامین می کرد، بلکه به عنوان یک الگوی دفاعی بی نظیر در تاریخ معماری نظامی جهان شناخته می شود.

نقش دفاعی دربند: سدی در برابر مهاجمان شمالی

نقش اصلی و حیاتی دربنت در دوران ساسانی، عمل کردن به عنوان یک سد نفوذناپذیر در برابر
هجوم اقوام مهاجم شمالی بود. در طول قرون، اقوام مختلفی از استپ های اوراسیا،
مانند هیاطله (هون های سفید)، خزرها و ترکان، بارها تلاش کردند تا از طریق تنگه دربنت
به سرزمین های حاصلخیز و ثروتمند ایرانشهر دست یابند.

این استحکامات عظیم، اغلب حملات را متوقف می کرد یا به شدت کند می ساخت. برای مثال،
در زمان خسرو انوشیروان، ایستمی خان، رهبر ترکان، قصد حمله به ایران را داشت، اما
استحکامات دربنت در نظر او غیرقابل گذر بود و این حمله متوقف ماند. این دیوارها نه تنها
از ورود مستقیم نیروهای مهاجم جلوگیری می کردند، بلکه به عنوان یک پایگاه لجستیکی
و عملیاتی برای ارتش ساسانی عمل کرده و امکان بسیج و سازماندهی نیروها برای مقابله
با تهدیدات را فراهم می آوردند. دربنت با این نقش دفاعی، به طور مستقیم به حفظ
امنیت اقتصادی و اجتماعی ایران کمک می کرد و امکان توسعه و شکوفایی تمدن ساسانی
را در قلب فلات ایران فراهم می ساخت.

دربند در گذر تاریخ: از فتوحات اسلامی تا جدایی از ایران

دربند، پس از دوران طلایی ساسانی، مسیر پر فراز و نشیب خود را ادامه داد و شاهد
تغییر و تحولات عظیم تاریخی بود. هر دوره جدید، لایه ای بر پیچیدگی هویت این شهر
می افزود و آن را به گنجینه ای از فرهنگ ها و تمدن های مختلف تبدیل می کرد.

دوران اسلامی

با ظهور اسلام، دربند نیز مانند بسیاری از سرزمین های ایرانشهر، تحت تاثیر فتوحات
مسلمانان قرار گرفت. در سال ۲۲ هجری قمری (۶۴۳ میلادی)، سپاهیان اسلام به فرماندهی
سراقة بن عمرو به دربند رسیدند. مرزبان ایرانی شهر به نام شهربُراز با عبدالرحمن
(یکی از فرماندهان عرب) مکاتبه کرد و امان خواست. این فتح، نه تنها تغییرات سیاسی
بلکه دگرگونی های عمیق فرهنگی و مذهبی را برای دربند به ارمغان آورد.

در دهه های بعد، اعراب تلاش گسترده ای برای مسلمان سازی منطقه و استحکام بخشیدن
به نفوذ خود در آنجا کردند. مسلمة بن عبدالملک در سال ۱۱۴ هجری قمری (۷۳۲ میلادی)،
دربند را به یک پادگان نظامی مهم تبدیل کرد. او با کوچ دادن قبایل عرب از عراق و شام
به دربند و حوالی آن، عملاً منطقه را عرب نشین کرد. محله هایی با نام هایی چون
فلسطینی ها، دمشقی ها، خمسی ها، موصلی ها و جزایری در شهر پدید آمد که
نشان از این مهاجرت ها دارد. در هر یک از این محلات مسجدی بنا شد و مهم تر از همه،
مسجد جامع دربند (جمعه مسجد) که یکی از قدیمی ترین مساجد موجود در روسیه و جهان است،
در این دوران ساخته شد و اکنون نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.

دوره های پسین

پس از دوران خلفای راشدین و اموی، دربند به تدریج تحت حکومت های محلی و منطقه ای
قرار گرفت. در سده چهارم هجری، امیران دربند مدتی دست نشانده شروان شاهان بودند.
پس از آن، با حملات مغول و سپس تیمور، دربند نیز مانند سایر مناطق ایران، شاهد
ویرانی ها و تغییر حاکمیت بود. اما اهمیت استراتژیک آن هرگز کاسته نشد و قدرت های
مختلف همواره به دنبال تصرف آن بودند.

با ظهور صفویان، دربند بار دیگر به آغوش ایران بازگشت. شاه عباس صفوی و نادرشاه افشار
بارها این شهر را از دست عثمانی ها و دیگر رقبای منطقه ای بازپس گرفتند. نبردهای
فراوان بر سر این دروازه حیاتی قفقاز، گواه روشنی بر اهمیت آن برای هر دو امپراتوری
ایران و عثمانی بود.

پیوستن به روسیه

با آغاز رقابت های قدرت های بزرگ، به ویژه روسیه تزاری، در منطقه قفقاز، سرنوشت دربند
نیز دگرگون شد. در سال ۱۷۹۶ میلادی، ارتش روسیه دربند را به تصرف خود درآورد.
اما جدایی نهایی و رسمی دربند از ایران، پس از جنگ های ایران و روس و با
امضای عهدنامه گلستان در سال ۱۸۱۳ میلادی رقم خورد. این عهدنامه، که بسیاری از
سرزمین های قفقاز را از ایران جدا کرد، دربند را برای همیشه به روسیه واگذار کرد.
این اتفاق، ضربه بزرگی بر پیکره تاریخی و فرهنگی ایران بود و یکی از مهم ترین
نقاط دفاعی و فرهنگی ایرانشهر از دست رفت. در طول جنگ های داخلی قرن بیستم،
بخش بزرگی از شهر ویران شد، اما همچنان بقایای تاریخی آن پابرجا ماند.

میراث ساسانی دربند در عصر حاضر: یک گنجینه جهانی

امروزه، دربنت نه تنها یک شهر باستانی در دل روسیه است، بلکه گواه زنده ای بر
تلاقی تمدن ها، و میراثی ماندگار از دوران شکوه ساسانیان است که آوازه آن به
اقصی نقاط جهان رسیده است.

دربنت امروز

شهر دربنت امروزه به عنوان قدیمی ترین شهر روسیه شناخته می شود و دومین شهر مهم
جمهوری داغستان به شمار می رود. این شهر با جمعیتی متنوع که عمدتاً از آذربایجانی ها،
لزگی ها و تبرسری ها تشکیل شده است، همچنان مرکز فرهنگی و تاریخی این منطقه به حساب می آید.
اقتصاد دربنت بر پایه منابع نفت و گاز، باغداری، ماهیگیری و صنایع غذایی استوار است.
علی رغم گذشت قرون و تغییر حاکمیت ها، سیمای تاریخی شهر، به ویژه در بخش قدیمی آن،
همچنان حس و حال گذشته را زنده نگه داشته است.

ثبت جهانی یونسکو

اهمیت بی بدیل تاریخی و معماری دربنت، در سطح بین المللی نیز به رسمیت شناخته شده است.
در سال ۲۰۰۳، قلعه نارین قلعه، دیوارهای شهر و بخش قدیمی دربنت تحت عنوان
«شهر باستانی دربنت و استحکامات آن» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
این ثبت جهانی، نه تنها به حفاظت از این گنجینه کمک می کند، بلکه بر ارزش جهانی
آن به عنوان شاهکاری از مهندسی نظامی و معماری دفاعی ساسانیان و نمادی از یک مسیر
تجاری و فرهنگی حیاتی، تاکید دارد. یونسکو این مجموعه را به عنوان بهترین نمونه از
استحکامات دفاعی شمال قفقاز می شناسد که بیش از ۱۵۰۰ سال بدون وقفه مورد استفاده قرار گرفته است.

بقایای فرهنگی و زبانی

حضور طولانی مدت ایرانیان و تاثیر عمیق تمدن ایرانشهر در دربنت، آثار فرهنگی
و زبانی بسیاری از خود بر جای گذاشته است. یکی از مهم ترین این آثار،
کتیبه ها و سنگ نگاره های پهلوی هستند که در منطقه قفقاز، به ویژه در دربنت،
کشف شده اند. این کتیبه ها که به زبان فارسی پهلوی، زبان رسمی امپراتوری ساسانی،
نوشته شده اند، گواه زنده ای بر حضور و نفوذ ایرانی در این منطقه هستند.

علاوه بر این، در دوران ساسانی، جمعیت های فارسی زبان از جمله پارسی پهلوی زبان
در شهر و روستاهای اطراف دربنت مانند جالقان، متاگی، کاماخ، زیدیان و روکال سکونت
داده شدند. این اقوامی بودند که به عنوان بخشی از استراتژی دفاعی و فرهنگی
ایران، در این مناطق مرزی مستقر شدند. اگرچه امروزه تنها تعداد اندکی از
این جمعیت ها زبان فارسی خود را حفظ کرده اند و بیشترشان به زبان های روسی،
ترکی آذربایجانی و لزگی سخن می گویند، اما ریشه های فرهنگی و زبانی ایران همچنان
در خون و رگ های مردم این منطقه جاری است. مستندهایی مانند آنچه پژمان اکبرزاده
درباره دژ دربنت ساخته است، به بازخوانی این میراث فراموش شده کمک شایانی می کند
و توجه به آن را دوباره زنده می سازد.

نارین قلعه: نماد پایداری

از میان تمامی آثار باستانی دربنت، نارین قلعه به عنوان برجسته ترین و نمادین ترین
یادگار دوران ساسانی، همچنان پابرجاست. این دژ عظیم، که بر فراز تپه ای مشرف به
شهر و دریا قرار گرفته، نه تنها یک بنای تاریخی، بلکه نمادی از پایداری، مقاومت
و اراده ای قدرتمند است که در برابر گذر زمان و حملات بی شمار ایستادگی کرده است.
بازدید از نارین قلعه، سفری است به گذشته ای پرشکوه و فرصتی برای لمس عظمت
مهندسی و هنر معماری ایرانی در دورانی که ایرانشهر مرزهای وسیعی داشت و قلب
قفقاز شمالی را نیز در بر می گرفت. این قلعه، داستان هزاران سال تلاش برای
حفاظت از سرزمین و تمدن را روایت می کند.

نتیجه گیری: فراخوانی به سوی بازخوانی تاریخ مشترک

شهر ساسانی دربنت، با تاریخچه ای کهن و پرماجرا، نه تنها یک نقطه جغرافیایی در نقشه
امروز جهان، بلکه نمادی از پیوند عمیق میان تمدن ها و نقطه تلاقی تاریخ، فرهنگ و
معماری است. این شهر، که میراثی بی بدیل از دوران اوج ساسانیان و مهندسی پیشرفته
ایران باستان را در خود جای داده، گواه زنده ای بر گستره و نفوذ فرهنگ و تمدن ایرانی
در طول قرون است. از استحکامات نفوذناپذیر ساسانی گرفته تا مساجد کهن اسلامی،
دربنت داستانی از قدرت، مقاومت و تطابق پذیری را روایت می کند.

دربنت، یادآور این حقیقت است که بخش های مهمی از میراث تاریخی و فرهنگی مشترک ما،
ممکن است در خارج از مرزهای کنونی ایران واقع شده باشند، اما همچنان بخشی جدایی ناپذیر
از هویت و ریشه های ما هستند. این شهر با دیوارهای عظیم خود، که زمانی سدی در برابر
هجوم اقوام مهاجم بود، اکنون به نمادی از پایداری و قدرت یک تمدن باستانی تبدیل شده
و اهمیت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به رسمیت شناخته شده است. لازم است که
ما ایرانیان، به این بخش های کمتر شناخته شده اما بسیار پرشکوه از گذشته خود،
توجه بیشتری مبذول داریم. دربنت تنها یک شهر باستانی نیست، بلکه قطعه ای از پازل
بزرگ تاریخ ایرانشهر است که شناخت آن، به درک عمیق تر ما از هویت و جایگاه فرهنگی
و تاریخی مان در جهان کمک می کند.