زورگیری در قانون مجازات اسلامی

زورگیری در قانون مجازات اسلامی، پدیده ای پیچیده است که با وجود عدم وجود ماده قانونی صریح با این عنوان، تحت پوشش مواد دیگری مانند ماده ۶۶۹ و ۶۱۷ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) مورد پیگرد قرار می گیرد. این جرم، که اغلب با تهدید و ارعاب همراه است، می تواند خسارات جانی، مالی و حیثیتی جبران ناپذیری به قربانیان وارد کند. درک صحیح ابعاد حقوقی و مجازات های مرتبط با زورگیری برای هر شهروندی حیاتی است تا بتواند در مواجهه با چنین موقعیت هایی، از حقوق خود دفاع کند.

پدیده های مجرمانه ای مانند زورگیری و اخاذی، امنیت روانی و مالی جامعه را بر هم می زنند. این جرایم، نه تنها زندگی قربانیان را تحت تأثیر قرار می دهند، بلکه حس اعتماد عمومی را نیز خدشه دار می کنند. آشنایی با تعاریف دقیق حقوقی این جرایم، ارکان تشکیل دهنده آن ها و مجازات هایی که قانون گذار برای مرتکبین در نظر گرفته است، به شهروندان کمک می کند تا آمادگی لازم برای مواجهه با چنین شرایطی را داشته باشند. همچنین، این آگاهی می تواند به پیشگیری از وقوع جرم و تسهیل روند پیگیری قانونی برای قربانیان منجر شود. گاهی اوقات، درک عمومی از واژه هایی مانند «زورگیری» یا «اخاذی» با تعریف حقوقی دقیق آن ها تفاوت دارد و این مقاله سعی دارد تا این ابهامات را برطرف کند و یک راهنمای جامع و دقیق ارائه دهد.

زورگیری و اخاذی: تعاریف و تمایز حقوقی در قانون مجازات اسلامی

در عرف جامعه، واژه های زورگیری، اخاذی، خفت گیری یا باج گیری اغلب به جای یکدیگر استفاده می شوند، اما در نظام حقوقی ایران، هر یک از این مفاهیم می تواند بار حقوقی خاصی داشته باشد. قانون گذار ایرانی مستقلاً جرمی تحت عنوان «زورگیری» یا «اخاذی» در قانون مجازات اسلامی مشخص نکرده است، اما اعمالی که تحت این عناوین شناخته می شوند، بر اساس مواد قانونی دیگری مورد پیگرد قرار می گیرند. درک تفاوت ها و ارتباط میان این مفاهیم برای قربانیان و همچنین برای دانشجویان حقوق و وکلا ضروری است.

اخاذی (Extortion) چیست؟

اخاذی از ریشه عربی اخذ به معنای گرفتن و دریافت کردن مشتق شده است. در تعریف حقوقی، اخاذی عبارت است از اخذ مال، وجه، یا وادار کردن فرد به انجام یا ترک فعلی، از طریق تهدید. این تهدید می تواند به اشکال مختلفی صورت گیرد و محدود به خشونت فیزیکی نیست. رکن اصلی اخاذی، ایجاد ترس و اجبار در قربانی برای تسلیم خواسته مجرم است، به طوری که اگر این تهدید وجود نداشت، فرد هرگز اقدام به تسلیم مال یا انجام/ترک فعل مورد نظر نمی کرد.

تهدیداتی که منجر به اخاذی می شوند، گستره وسیعی دارند و قانون گذار نیز در مواد مختلف به آن ها اشاره کرده است. شناخت انواع این تهدیدها به قربانیان کمک می کند تا بتوانند وضعیت خود را بهتر ارزیابی کنند و برای پیگیری حقوقی خود اقدامات لازم را انجام دهند. در ادامه به انواع تهدیداتی که می توانند زمینه ساز جرم اخاذی باشند، می پردازیم:

• تهدید جانی (به قتل یا ضررهای نفسی): این نوع تهدید شامل مواردی است که فرد تهدیدکننده، قربانی یا بستگان او را به قتل، ضرب و جرح شدید، یا هر نوع آسیب جسمی و روحی جدی دیگر تهدید می کند. برای مثال، اگر فردی با تهدید به قتل، از دیگری مبلغی را مطالبه کند، مصداق اخاذی با تهدید جانی است.
• تهدید مالی (به ضررهای مالی): در این حالت، مجرم، قربانی را به ایراد ضرر مالی قابل توجهی تهدید می کند، مانند تهدید به آتش زدن اموال، ورشکسته کردن، یا از بین بردن سرمایه. به عنوان نمونه، تهدید یک تاجر به افشای اطلاعات محرمانه کسب و کارش که منجر به ضررهای میلیاردی می شود، در صورتی که هدف اخذ مال باشد، اخاذی مالی محسوب می شود.
• تهدید حیثیتی/شرفی (به ضررهای شرافتی یا افشای سر): این تهدیدها به آبرو و حیثیت فرد یا خانواده اش مربوط می شود. تهدید به افشای اسرار خصوصی، انتشار تصاویر یا فیلم های شخصی، یا هر اقدامی که به اعتبار اجتماعی فرد لطمه بزند، در این دسته قرار می گیرد. مثال بارز این نوع اخاذی، تهدید به انتشار عکس های خصوصی یک فرد در فضای مجازی در ازای دریافت پول است.
• تهدید به افشای سر: این نوع تهدید، که اغلب با تهدید حیثیتی همپوشانی دارد، به معنای تهدید به افشای اطلاعات محرمانه ای است که می تواند برای فرد یا بستگانش عواقب ناخوشایندی داشته باشد، حتی اگر مستقیماً به آبروی آن ها لطمه نزند، بلکه صرفاً اطلاعاتی باشد که فرد مایل به آشکار شدن آن نیست.

اخاذی جرمی است که در آن، تحقق نتیجه مجرمانه، یعنی اخذ مال یا انجام/ترک فعل، ضروری است. این نقطه تمایز اخاذی از جرم مطلق تهدید است که صرف تهدید، بدون تحقق نتیجه، نیز جرم محسوب می شود.

زورگیری (Mugging/Robbery with Force) چیست؟

زورگیری، در نگاه عمومی و عرف جامعه، معمولاً به اعمالی اطلاق می شود که با استفاده از قوه ی قهریه، قدرت نمایی با سلاح (سرد یا گرم)، یا تهدید مستقیم و در بسیاری موارد در ملاء عام صورت می گیرد. این جرم، یکی از مصادیق خاص و خشن اخاذی است که در آن عنصر اجبار فیزیکی یا روانی شدید، پررنگ تر است. هدف اصلی در زورگیری نیز، مانند اخاذی، اخذ مال یا فایده ای از قربانی است، اما شیوه ارتکاب جرم و نوع تهدید اغلب ماهیتی متفاوت دارد.

تفاوت های کلیدی زورگیری با سرقت ساده و سرقت مقرون به آزار از اهمیت بالایی برخوردار است. در حالی که سرقت ساده به معنای ربودن مال دیگری بدون رضایت و بدون استفاده از زور یا تهدید است، زورگیری و سرقت مقرون به آزار شامل عنصر خشونت یا تهدید می شود. در سرقت مقرون به آزار، سارق با آزار (که می تواند ضرب و جرح یا تهدید باشد) اقدام به ربودن مال می کند. اما در زورگیری، تمرکز بیشتر بر عنصر ترساندن و وادار کردن با استفاده از قوه قاهره است تا صرف ربودن. به عبارتی، در زورگیری، اراده قربانی تحت تأثیر شدید قرار می گیرد و او مجبور به تسلیم می شود، حتی اگر خود مستقیماً مال را به مجرم بدهد. این تمایز در تعیین مواد قانونی و مجازات های قابل اعمال نقش مهمی ایفا می کند.

تمایز و رابطه اخاذی و زورگیری

همان طور که گفته شد، اخاذی مفهومی عام تر است که شامل هرگونه اخذ مال یا منفعت از طریق تهدید می شود. در مقابل، زورگیری را می توان یکی از مصادیق یا زیرمجموعه های اخاذی به شمار آورد که با ویژگی های خاص خود شناخته می شود. مهم ترین ویژگی زورگیری، استفاده از خشونت فیزیکی، تهدید مستقیم با سلاح یا قدرت نمایی است که به قربانی حس ناتوانی و ناامنی شدید می دهد. به بیان ساده، هر زورگیری یک نوع اخاذی است، اما هر اخاذی لزوماً زورگیری محسوب نمی شود؛ زیرا اخاذی می تواند صرفاً با تهدید حیثیتی یا افشای سر نیز محقق شود که در آن، لزوماً زور فیزیکی دخیل نیست.

نکته کلیدی در تمایز حقوقی این دو، در جرم مقید به نتیجه بودن اخاذی و جرم مطلق بودن تهدید است. اخاذی جرمی مقید به نتیجه است؛ یعنی برای تحقق آن، باید مال یا منفعت مورد نظر مجرم (نتیجه) به دست آید. به عنوان مثال، اگر فردی تهدید کند که اگر پول ندهید، اسرارتان را فاش می کند، ولی قربانی پول را ندهد، جرم اخاذی محقق نشده، اما جرم تهدید به وقوع پیوسته است. در مقابل، جرم تهدید، جرمی مطلق است و صرف انجام رفتار تهدیدآمیز، حتی اگر به نتیجه مطلوب مجرم نرسد، جرم محسوب می شود. این تمایز در نحوه اثبات جرم و تعیین مجازات اهمیت فراوانی دارد و می تواند مسیر پرونده قضایی را تغییر دهد.

ارکان تشکیل دهنده جرم اخاذی و زورگیری در قانون ایران

برای اینکه یک عمل مجرمانه در سیستم حقوقی ایران قابل پیگرد و مجازات باشد، باید دارای سه رکن اصلی قانونی، مادی و روانی (معنوی) باشد. جرایم اخاذی و زورگیری نیز از این قاعده مستثنی نیستند. با توجه به عدم وجود ماده قانونی مستقل برای این جرایم با همین عناوین، درک چگونگی انطباق آن ها با ارکان قانونی موجود، اهمیت ویژه ای پیدا می کند.

رکن قانونی

همان طور که پیش تر اشاره شد، در قانون مجازات اسلامی، ماده قانونی مستقلی با عنوان صریح «اخاذی» یا «زورگیری» وجود ندارد. این امر ناشی از اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها است که بر اساس آن، هیچ عملی جرم نیست مگر اینکه قبلاً در قانون به صراحت جرم شناخته شده و برای آن مجازات تعیین شده باشد (ماده ۲ قانون مجازات اسلامی). بنابراین، برای مجازات اعمالی که در عرف به «اخاذی» یا «زورگیری» معروف هستند، باید به مواد قانونی دیگری استناد کرد که رفتار مجرمانه صورت گرفته را پوشش می دهند.

دو ماده قانونی مهم که به عنوان رکن قانونی اصلی برای اخاذی و زورگیری مورد استناد قرار می گیرند عبارتند از:

1. ماده ۶۶۹ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات): این ماده به جرم تهدید می پردازد و بیان می کند: «هرگاه کسی دیگری را به هر نحو تهدید به قتل یا ضررهای نفسی یا شرفی یا مالی و یا به افشای سری نسبت به خود یا بستگان او کند، اعم از این که به این واسطه تقاضای وجه یا مال یا تقاضای انجام امر یا ترک فعلی را کرده یا نکرده باشد، به مجازات شلاق تا هفتاد و چهار ضربه یا زندان از دو ماه تا دو سال محکوم خواهد شد.»

   این ماده به وضوح اخاذی را تحت پوشش قرار می دهد، چرا که عنصر تهدید (جانی، مالی، شرفی، افشای سر) و عنصر تقاضا (وجه، مال، انجام یا ترک فعل) را شامل می شود. تفاوت کلیدی این ماده با تعریف اخاذی در این است که ماده ۶۶۹ تهدید را به تنهایی نیز جرم می داند (جرم مطلق)، حتی اگر به نتیجه اخذ مال یا تقاضا منجر نشود. اما در صورتی که تهدید با هدف اخاذی و اخذ مال یا منفعت صورت گرفته و به نتیجه برسد، مشمول این ماده و مجازات های آن خواهد بود.

2. ماده ۶۱۷ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات): این ماده به قدرت نمایی با چاقو یا هر نوع اسلحه دیگر می پردازد و بیان می دارد: «هر کس به وسیله چاقو یا هر نوع اسلحه دیگر تظاهر یا قدرت نمایی کند یا آن را وسیله مزاحمت اشخاص یا اخاذی یا تهدید قرار دهد یا با کسی گلاویز شود، در صورتی که از حیث جرائم اخلال در نظم و آسایش عمومی موجب اخلال نگردد به حبس از شش ماه تا دو سال و تا (۷۴) ضربه شلاق محکوم خواهد شد.»

   این ماده به طور خاص «زورگیری» را در حالتی که با قدرت نمایی یا استفاده از سلاح همراه باشد، پوشش می دهد. در واقع، این ماده به آن دسته از اخاذی ها و زورگیری ها اشاره دارد که با خشونت آشکار و استفاده از ابزارهای تهدیدآمیز (مانند چاقو) انجام می شوند و به این ترتیب، مجازات متفاوتی برای آن در نظر گرفته شده است. این ماده در واقع جنبه خشن تر و علنی تر زورگیری را مورد توجه قرار می دهد.

اهمیت اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها (ماده ۲ ق.م.ا) در توجیه این رویکرد بسیار بالاست. قانون گذار نمی تواند عملی را که قبلاً جرم انگاری نشده است، به صرف شباهت با عنوانی کلی، مجازات کند؛ بلکه باید دقیقاً به ماده ای استناد کند که رفتار ارتکابی را به صراحت جرم دانسته باشد.

رکن مادی

رکن مادی جرم، مجموعه رفتارهای فیزیکی و عینی است که از سوی مرتکب سر می زند و در عالم خارج به وقوع می پیوندد. در جرم اخاذی و زورگیری، رکن مادی شامل دو جزء اصلی است که باید به هم پیوسته باشند:

• رفتار فیزیکی:
  • تهدید کردن: این جزء شامل هر نوع رفتاری است که به قصد ایجاد ترس و دلهره در بزه دیده انجام شود. این تهدید می تواند به صورت شفاهی، کتبی، اشاره ای، از طریق پیامک، ایمیل، تماس تلفنی، یا حتی رفتارهای فیزیکی مانند قدرت نمایی با سلاح یا محاصره کردن باشد. انواع تهدید (جانی، مالی، حیثیتی، افشای سر) که پیش تر توضیح داده شد، در این بخش جای می گیرند.
  • تقاضا: همزمان با تهدید، باید یک تقاضای مشخص از سوی مجرم مطرح شود. این تقاضا می تواند شامل اخذ وجه نقد، مال (منقول یا غیرمنقول)، انجام دادن یک عمل خاص (مثلاً امضای سندی، انتقال ملکی)، یا ترک یک عمل خاص (مثلاً عدم شکایت، انصراف از کاری) باشد.
• نتیجه مجرمانه: برای تحقق جرم اخاذی، صرف تهدید و تقاضا کافی نیست و باید یک نتیجه مجرمانه نیز حاصل شود. این نتیجه عبارت است از اخذ مال یا وادار کردن به انجام/ترک فعل. این نتیجه باید مستقیماً از طریق تهدید و ارعاب حاصل شده باشد. به عبارت دیگر، قربانی به دلیل ترس از اجرای تهدید، مال یا منفعت مورد نظر مجرم را تسلیم کرده یا فعل/ترک فعل را انجام داده باشد.

  برای مثال، اگر فردی دیگری را به افشای اسرارش تهدید کند و در ازای آن درخواست پول کند و قربانی نیز از ترس، آن پول را پرداخت کند، رکن مادی جرم اخاذی به طور کامل محقق شده است. اما اگر قربانی با وجود تهدید، حاضر به پرداخت پول نشود، فقط جرم تهدید محقق شده و اخاذی به دلیل عدم حصول نتیجه، کامل نشده است.

رکن روانی (معنوی)

رکن روانی یا معنوی جرم به قصد و اراده مجرم برای انجام عمل مجرمانه و رسیدن به نتیجه آن اطلاق می شود که به آن «سوء نیت» نیز می گویند. در جرم اخاذی و زورگیری، این رکن شامل دو بخش است:

• قصد مجرمانه (سوء نیت عام): به معنای اراده و آگاهی مجرم به انجام رفتار تهدیدآمیز. یعنی مجرم با علم و اراده کامل، اقدام به تهدید دیگری می کند و می داند که عمل او باعث ایجاد ترس و دلهره در قربانی می شود.
• قصد تحصیل مال یا وادار کردن به انجام/ترک فعل (سوء نیت خاص): علاوه بر سوء نیت عام، مجرم باید قصد مشخصی برای تحصیل مال، وجه، یا وادار کردن قربانی به انجام یا ترک یک فعل از طریق این تهدید داشته باشد. به عبارت دیگر، هدف نهایی مجرم از تهدید، به دست آوردن یک منفعت مادی یا غیرمادی از قربانی است.

بنابراین، برای تحقق جرم اخاذی یا زورگیری، لازم است که هم اراده به تهدید و هم اراده به تحصیل نتیجه مجرمانه (مال یا انجام/ترک فعل) در مرتکب وجود داشته باشد. اگر فردی بدون قصد قبلی و صرفاً برای شوخی یا ارعاب لحظه ای تهدیدی کند که به نتیجه ای نرسد، جرم اخاذی محقق نمی شود.

مجازات زورگیری و اخاذی در قانون مجازات اسلامی

با توجه به عدم وجود عنوان مستقل «زورگیری» یا «اخاذی» در قانون مجازات اسلامی، مجازات این اعمال بر اساس مواد قانونی دیگری که شامل عناصر تشکیل دهنده این جرایم هستند، تعیین می شود. تعیین مجازات بستگی به شیوه ارتکاب جرم، میزان خشونت، استفاده از سلاح و سایر شرایط پرونده دارد.

مجازات بر اساس ماده ۶۶۹ قانون مجازات اسلامی

ماده ۶۶۹ قانون مجازات اسلامی به طور کلی به جرم تهدید می پردازد و می تواند شامل اخاذی نیز باشد. بر اساس این ماده، مجازات «شلاق تا هفتاد و چهار ضربه» یا «زندان از دو ماه تا دو سال» تعیین شده است. قاضی پرونده بر اساس شرایط و اوضاع و احوال وقوع جرم، شخصیت مرتکب، میزان ترس و وحشتی که در قربانی ایجاد شده، و سایر عوامل مؤثر، یکی از این دو مجازات یا هر دو را تعیین می کند. این ماده بیشتر شامل اخاذی هایی است که جنبه فیزیکی و استفاده از سلاح در آن کمتر بوده و تمرکز بر تهدید و ارعاب روانی است.

مجازات بر اساس ماده ۶۱۷ قانون مجازات اسلامی (در صورت قدرت نمایی با چاقو یا سلاح)

اگر زورگیری یا اخاذی با قدرت نمایی با چاقو یا هر نوع سلاح دیگری همراه باشد، ماده ۶۱۷ قانون مجازات اسلامی مورد استناد قرار می گیرد. این ماده برای چنین جرایمی، مجازات «حبس از شش ماه تا دو سال» و «تا هفتاد و چهار ضربه شلاق تعزیری» را پیش بینی کرده است. تفاوت اصلی این ماده با ماده ۶۶۹ در وجود عنصر «قدرت نمایی با سلاح» یا «گلاویز شدن با اشخاص» است که به جرم جنبه خشن تر و خطرناک تری می دهد. در واقع، این ماده برای آن دسته از زورگیری ها که با تهدید عینی و فیزیکی از طریق سلاح همراه است، مجازات شدیدتری را مقرر می دارد.

شرایط تشدید مجازات

در برخی موارد، ممکن است جرم اخاذی یا زورگیری دارای شرایط خاصی باشد که منجر به تشدید مجازات مرتکب شود. این شرایط می تواند شامل موارد زیر باشد:

• تکرار جرم: اگر مرتکب سابقه کیفری در ارتکاب جرایم مشابه داشته باشد.
• سازمان یافته بودن جرم: در صورتی که جرم توسط یک گروه سازمان یافته انجام شده باشد.
• ورود آسیب جسمی یا روحی به قربانی: اگر علاوه بر اخاذی، قربانی دچار آسیب های جسمی (ضرب و جرح) یا روحی (اختلالات روانی شدید) شده باشد.
• حمل سلاح گرم: استفاده از سلاح گرم به طور معمول منجر به تشدید مجازات می شود و ممکن است حتی جرم را در صورت ایجاد رعب و وحشت عمومی و قصد اخلال در امنیت، در شمول جرایم محاربه و افساد فی الارض قرار دهد (مانند مواد ۲۷۹ تا ۲۸۱ قانون مجازات اسلامی).
• ارتکاب جرم در شب: ارتکاب برخی جرایم در شب، به دلیل افزایش پتانسیل آسیب رسانی و کاهش امکان دفاع برای قربانی، می تواند از عوامل تشدید مجازات باشد.
• تعداد مرتکبین: در صورتی که جرم توسط چند نفر انجام شده باشد.
• مکان ارتکاب جرم: ارتکاب جرم در مکان های حساس مانند بانک ها یا اماکن عمومی شلوغ.

تشدید مجازات نشان دهنده اهمیت قانون گذار به حفظ امنیت و آرامش جامعه و مقابله جدی با مجرمین خشن و سازمان یافته است. در صورتی که جرم به حدی از شدت و گستردگی برسد که موجب اخلال در نظم عمومی و ایجاد ناامنی گسترده شود، حتی می تواند تحت عنوان محاربه یا افساد فی الارض مورد پیگرد قرار گیرد که مجازات های بسیار سنگین تری از جمله اعدام را در پی دارد.

مجازات های تکمیلی و تبعی

علاوه بر مجازات های اصلی حبس و شلاق، دادگاه می تواند مجازات های تکمیلی و تبعی را نیز برای مرتکبین در نظر بگیرد. مجازات های تکمیلی مجازات هایی هستند که دادگاه علاوه بر مجازات اصلی و در کنار آن صادر می کند، مانند:

• محرومیت از حقوق اجتماعی برای مدت معین (مانند استخدام در ادارات دولتی، عضویت در احزاب).
• ممنوعیت از اقامت در محل یا محل های معین.
• ممنوعیت از اشتغال به حرفه یا شغل خاص.
• لزوم شرکت در دوره های آموزشی یا درمانی.

مجازات های تبعی نیز مجازات هایی هستند که به تبع حکم قطعی محکومیت، به طور خودکار و بدون نیاز به تصریح دادگاه، بر مرتکب اعمال می شوند، مانند محرومیت از حقوق اجتماعی پس از اتمام دوره حبس، که می تواند بر اساس نوع و میزان مجازات اصلی متفاوت باشد.

اخاذی و زورگیری در فضای مجازی (اینترنتی)

با گسترش فناوری و استفاده روزافزون از اینترنت، جرایم نیز به فضای مجازی کشیده شده اند. اخاذی و زورگیری اینترنتی یکی از پدیده های رو به افزایش است که قربانیان بسیاری را درگیر می کند. اگرچه قانون جرایم رایانه ای به طور صریح به «اخاذی اینترنتی» اشاره نکرده است، اما اعمال مجرمانه در فضای مجازی که منجر به اخاذی شوند، تحت شمول قوانین عمومی مجازات اسلامی قرار می گیرند.

مصادیق اخاذی در فضای مجازی

اخاذی در فضای مجازی می تواند اشکال گوناگونی داشته باشد که برخی از مهم ترین آن ها عبارتند از:

• تهدید به انتشار تصاویر/اطلاعات خصوصی: مجرم با دسترسی غیرمجاز به اطلاعات، تصاویر یا فیلم های خصوصی قربانی (از طریق هک، فیشینگ یا فریب) او را تهدید می کند که در صورت عدم پرداخت پول یا انجام خواسته های مجرم، این اطلاعات را منتشر خواهد کرد.
• هک کردن حساب ها و تقاضای باج: مجرم با هک کردن حساب های کاربری (ایمیل، شبکه های اجتماعی، بانکی) یا سیستم های کامپیوتری، دسترسی قربانی را به اطلاعات خود مسدود کرده و در ازای بازگرداندن دسترسی یا عدم انتشار اطلاعات، درخواست باج می کند (باج افزار).
• تهدید به آبروریزی آنلاین: مجرم با ایجاد حساب های جعلی، انتشار شایعات دروغین یا ساخت محتوای توهین آمیز، قربانی را تهدید به تخریب آبرو و حیثیت در فضای مجازی می کند و در ازای توقف این اقدامات، تقاضای وجه یا امتیاز می کند.
• تهدید به افشای اسرار کاری یا تحصیلی: در برخی موارد، مجرمان با دستیابی به اطلاعات محرمانه شغلی یا تحصیلی افراد، آن ها را تهدید می کنند که در صورت عدم همکاری، این اطلاعات را فاش کرده و به موقعیت شغلی یا تحصیلی آن ها لطمه می زنند.

مثال های عملی از این جرایم شایع است؛ از باج گیری برای بازگرداندن دسترسی به صفحه اینستاگرام تا تهدید به انتشار اسکرین شات مکالمات خصوصی در ازای دریافت مبالغ گزاف.

نحوه اعمال مجازات در جرایم رایانه ای مرتبط با اخاذی

در قانون جرایم رایانه ای، ماده صریحی تحت عنوان «اخاذی» وجود ندارد. بنابراین، در چنین مواردی، قاضی بر اساس اصل «قانونی بودن جرایم و مجازات ها» و با استناد به ماده ۶۶۹ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) اقدام به صدور حکم می کند. رفتار مجرمانه در فضای مجازی که منجر به تهدید و اخذ مال یا انجام/ترک فعل شود، می تواند تحت شمول این ماده قرار گیرد و مجازات هایی نظیر حبس یا شلاق را در پی داشته باشد. همچنین اگر در حین ارتکاب جرم، از ابزارهای خاص رایانه ای برای تهدید استفاده شده باشد، ممکن است برخی مواد قانون جرایم رایانه ای نیز در کنار ماده ۶۶۹ مورد استناد قرار گیرد.

نقش پلیس فتا (پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات) در این گونه پرونده ها حیاتی است. قربانیان اخاذی اینترنتی باید در اسرع وقت به پلیس فتا مراجعه و گزارش خود را ثبت کنند. این اقدام به دلیل ماهیت پیچیده و سرعت بالای انتشار اطلاعات در فضای مجازی، برای جمع آوری مستندات و ردیابی مجرم بسیار اهمیت دارد. پلیس فتا با بهره گیری از تخصص فنی خود، می تواند شواهد دیجیتالی را جمع آوری و مجرم را شناسایی کند.

نحوه شکایت و پیگیری حقوقی جرایم زورگیری و اخاذی

در صورتی که فردی قربانی زورگیری یا اخاذی شود، آگاهی از مراحل قانونی و نحوه پیگیری شکایت، نقش بسزایی در احقاق حق و مجازات مجرم خواهد داشت. این فرآیند ممکن است پیچیده به نظر برسد، اما با اطلاع کافی و اقدامات صحیح، می توان مسیر قانونی را طی کرد.

اولین اقدامات پس از وقوع جرم

لحظات اولیه پس از وقوع جرم، از اهمیت بالایی برخوردار است. حفظ آرامش و انجام اقدامات صحیح در این مرحله می تواند به جمع آوری مستندات و پیشبرد پرونده کمک کند:

• حفظ آرامش: هرچند دشوار است، اما حفظ خونسردی اولیه به فرد کمک می کند تا منطقی تر عمل کند.
• جمع آوری مستندات:
  • مدارک ملموس: هرگونه فیلم، عکس، پیامک، ایمیل، وویس، اسکرین شات از مکالمات یا هر مدرک دیجیتالی که نشان دهنده تهدید یا درخواست مال باشد.
  • شاهدان: اگر افراد دیگری در صحنه جرم حضور داشته اند، مشخصات تماس آن ها را یادداشت کنید.
  • جزئیات: به خاطر سپردن جزئیات مربوط به ظاهر مجرم (قد، وزن، لباس، لهجه)، نوع وسیله نقلیه، زمان و مکان دقیق وقوع جرم.
• گزارش به مراجع انتظامی: در اسرع وقت، واقعه را به پلیس ۱۱۰ گزارش دهید. اگر جرم در فضای مجازی رخ داده است، به پلیس فتا مراجعه کنید. برای جرایم زورگیری با خشونت فیزیکی، مراجعه به پلیس آگاهی ضروری است.

مراحل رسمی شکایت

پس از اقدامات اولیه، باید مراحل رسمی شکایت را آغاز کرد:

1. مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی: اولین قدم، مراجعه به این دفاتر است. در این دفاتر، شکوائیه ای (دادخواست کیفری) تنظیم و ثبت می شود.
2. محتویات شکوائیه:
   • مشخصات کامل شاکی (قربانی) و در صورت اطلاع، مشخصات متشاکی به (مجرم).
   • شرح دقیق واقعه با ذکر زمان، مکان، نحوه ارتکاب جرم و جزئیات مربوط به تهدید و اخذ مال.
   • ارائه تمامی ادله و مستندات جمع آوری شده (مانند مدارک، شهادت شهود).
   • درخواست مجازات مرتکب و در صورت نیاز، مطالبه خسارات وارده.

روند رسیدگی در دادسرا

پس از ثبت شکوائیه، پرونده به دادسرای محل وقوع جرم ارجاع داده می شود و مراحل زیر طی خواهد شد:

1. تحقیقات اولیه توسط بازپرس/دادیار: مقامات قضایی دادسرا (بازپرس یا دادیار) پرونده را بررسی کرده و دستورات لازم برای تحقیقات بیشتر را صادر می کنند.
2. نقش ضابطین قضایی (پلیس آگاهی/فتا): پلیس به عنوان ضابط قضایی، مأمور به اجرای دستورات بازپرس است و تحقیقات میدانی، جمع آوری مدارک، و شناسایی و دستگیری متهم را بر عهده دارد.
3. جلب متهم، تفهیم اتهام، صدور قرار تأمین کیفری: پس از شناسایی و دستگیری، متهم به دادسرا احضار یا جلب می شود. اتهامات به او تفهیم و فرصت دفاع داده می شود. سپس، بازپرس با توجه به اهمیت جرم و احتمال فرار یا اختفای متهم، قرار تأمین کیفری (مانلاً وثیقه، کفالت، یا بازداشت موقت) صادر می کند.
4. صدور کیفرخواست یا قرار منع تعقیب: در صورتی که بازپرس با توجه به ادله و مستندات، وقوع جرم را محرز بداند و دلایل کافی برای انتساب جرم به متهم وجود داشته باشد، کیفرخواست صادر کرده و پرونده را برای رسیدگی به دادگاه کیفری ارسال می کند. در غیر این صورت، قرار منع تعقیب صادر می شود.

رسیدگی در دادگاه کیفری

پس از صدور کیفرخواست، پرونده به دادگاه کیفری صالح ارسال می شود:

1. محاکمه و صدور حکم: دادگاه با برگزاری جلسات رسیدگی، اظهارات طرفین (شاکی و متهم)، شهود و کارشناسان را استماع و با بررسی تمامی مدارک، رأی نهایی را صادر می کند. این رأی می تواند مبنی بر محکومیت یا برائت متهم باشد.
2. امکان تجدیدنظرخواهی: طرفین دعوا (شاکی یا محکوم علیه) در صورت اعتراض به حکم صادره، می توانند ظرف مهلت قانونی، درخواست تجدیدنظرخواهی را در دادگاه تجدیدنظر استان ثبت کنند.

اهمیت مشاوره حقوقی و استفاده از وکیل

با توجه به پیچیدگی های حقوقی و مراحل متعدد قضایی، استفاده از خدمات یک وکیل متخصص کیفری در پرونده های زورگیری و اخاذی، اهمیت فراوانی دارد. نقش وکیل شامل موارد زیر است:

• تنظیم شکوائیه دقیق: وکیل با دانش حقوقی خود، شکوائیه ای جامع و مستدل تنظیم می کند که تمامی نکات قانونی در آن رعایت شده باشد.
• ارائه ادله و مستندات: وکیل به جمع آوری و ارائه صحیح مدارک و شواهد به مراجع قضایی کمک می کند.
• دفاع از حقوق قربانی: وکیل در تمامی مراحل دادرسی، از حقوق موکل خود دفاع کرده و اطمینان حاصل می کند که هیچ حقی از او تضییع نشود.
• پیگیری پرونده: وکیل می تواند روند پرونده را به طور مستمر پیگیری کند و موکل را از وضعیت آن مطلع سازد.

توصیه های پیشگیرانه و اقدامات اولیه در مواجهه با زورگیری یا اخاذی

اگرچه هیچ کس دوست ندارد در موقعیت قربانی قرار گیرد، اما آگاهی از توصیه های پیشگیرانه و اقدامات اولیه در مواجهه با زورگیری یا اخاذی می تواند به کاهش خسارات و افزایش شانس پیگیری قانونی کمک کند. هوشیاری و آمادگی در این شرایط بسیار مهم است.

در زمان وقوع زورگیری

زورگیری غالباً با خشونت و ناگهانی اتفاق می افتد و تصمیم گیری سریع در این لحظات حیاتی است. این توصیه ها می تواند به حفظ جان و مال شما کمک کند:

• عدم مقاومت فیزیکی در صورت خطر جانی: اگر جان شما یا همراهانتان در خطر است و مجرم مسلح یا از نظر فیزیکی قوی تر است، مقاومت فیزیکی ممکن است خطر را تشدید کند. در این شرایط، حفظ جان در اولویت قرار دارد. تسلیم شدن به خواسته های اولیه مجرم (مانند تحویل دادن کیف پول یا گوشی) می تواند از آسیب های جدی تر جلوگیری کند.
• حفظ مشخصات فردی مرتکب: در همان لحظه یا بلافاصله پس از اتمام واقعه، سعی کنید مشخصات ظاهری مجرم (مانند قد، وزن، رنگ لباس، داشتن خالکوبی، لهجه)، نوع و رنگ وسیله نقلیه (اگر وجود داشت)، و مسیر فرار او را به خاطر بسپارید. این اطلاعات در شناسایی مجرم توسط پلیس بسیار با ارزش هستند.
• عدم درگیر شدن بیش از حد: از بحث و جدل با مجرم خودداری کنید، زیرا ممکن است او را عصبانی تر کرده و به اقدامات خشونت آمیز بیشتری سوق دهد.
• فریاد زدن (در صورت امنیت): اگر در مکانی هستید که احتمال کمک رسانی وجود دارد و فریاد زدن خطر را برای شما افزایش نمی دهد، فریاد کمک می تواند توجه دیگران را جلب کند.

در مواجهه با اخاذی

اخاذی معمولاً کمتر با خشونت فیزیکی فوری همراه است و بیشتر بر ترس و فشار روانی تکیه دارد. در این شرایط، اقدامات هوشمندانه تر و محتاطانه تر می توانند مؤثر باشند:

• عدم تسلیم به خواسته های اخاذ: به محض دریافت تهدید، فوراً به خواسته های اخاذ تسلیم نشوید. این کار ممکن است او را جسورتر کرده و باعث تکرار درخواست ها در آینده شود.
• جمع آوری مدارک پنهانی: هرگونه پیامک، ایمیل، وویس، اسکرین شات از مکالمات یا هر محتوای دیجیتالی که اخاذی را اثبات کند، ذخیره و نگهداری کنید. سعی کنید این کار را به گونه ای انجام دهید که اخاذ متوجه نشود.
• قطع ارتباط (در صورت امکان): اگر اخاذی از طریق پلتفرم های دیجیتال است، پس از جمع آوری مدارک، ارتباط خود را با اخاذ قطع کنید، اما اکانت ها را حذف نکنید تا مدارک از بین نروند.
• گزارش سریع به پلیس: بلافاصله و با تمامی مدارک به پلیس فتا (برای اخاذی های اینترنتی) یا پلیس آگاهی مراجعه کنید. هرچه زودتر اقدام کنید، شانس شناسایی و دستگیری مجرم بیشتر است.
• عدم مذاکره مستقیم: سعی نکنید خودتان با اخاذ مذاکره کنید، زیرا ممکن است به دام های جدیدی بیفتید.

راهکارهای کلی برای کاهش خطر

پیشگیری همواره بهتر از درمان است. با رعایت برخی نکات عمومی، می توان خطر قربانی شدن در زورگیری و اخاذی را کاهش داد:

• افزایش هوشیاری: در مکان های عمومی، به خصوص در شب یا مناطق خلوت، از محیط اطراف خود آگاه باشید. از مکالمه با تلفن همراه یا گوش دادن به موسیقی با صدای بلند که حواس شما را پرت می کند، خودداری کنید.
• عدم حمل مقادیر زیاد پول نقد یا اشیاء گران قیمت: سعی کنید تنها به میزان نیاز خود پول نقد حمل کنید و اشیاء گران قیمت را در معرض دید قرار ندهید.
• آگاهی از محیط پیرامون: از مسیرهای پرتردد و روشن تر استفاده کنید و از عبور از کوچه های تاریک و خلوت، به خصوص در ساعات پایانی شب، پرهیز کنید.
• تنظیمات حریم خصوصی در فضای مجازی: تنظیمات حریم خصوصی حساب های کاربری خود را در شبکه های اجتماعی بررسی و فقط با افرادی که می شناسید ارتباط برقرار کنید. از به اشتراک گذاری اطلاعات بسیار خصوصی یا تصاویری که ممکن است سوءاستفاده شوند، خودداری کنید.
• استفاده از رمزهای عبور قوی: برای تمامی حساب های آنلاین خود از رمزهای عبور قوی و متفاوت استفاده کنید و احراز هویت دو مرحله ای را فعال کنید.
• عدم اعتماد به افراد ناشناس: به هیچ وجه به افراد ناشناس در فضای مجازی اعتماد نکنید و اطلاعات شخصی، تصاویر یا مدارک هویتی خود را برای آن ها ارسال نکنید.

نتیجه گیری

زورگیری در قانون مجازات اسلامی، گرچه عنوان مستقلی ندارد، اما به شدت مورد توجه قانون گذار قرار گرفته و مصادیق آن تحت مواد ۶۶۹ و ۶۱۷ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) با مجازات های حبس و شلاق قابل پیگیری است. این جرم، که می تواند با اشکال گوناگون تهدید (جانی، مالی، حیثیتی، افشای سر) و در فضای حقیقی یا مجازی رخ دهد، مستلزم تشکیل سه رکن قانونی، مادی و روانی است.

آگاهی حقوقی شهروندان در مورد تعریف دقیق اخاذی و زورگیری، تفاوت آن با تهدید صرف، ارکان تشکیل دهنده جرم و مجازات های مربوطه، امری ضروری برای حفظ امنیت فردی و اجتماعی است. شناخت مسیر صحیح پیگیری قانونی، از اولین اقدامات پس از وقوع جرم و جمع آوری مستندات گرفته تا مراحل شکایت در دادسرا و دادگاه، به قربانیان کمک می کند تا از حقوق خود دفاع کنند. علاوه بر این، رعایت توصیه های پیشگیرانه و افزایش هوشیاری در محیط های واقعی و مجازی، می تواند نقش مؤثری در کاهش خطر قربانی شدن ایفا کند. در نهایت، مواجهه منطقی و خونسردانه با چنین موقعیت هایی و اعتماد به مراجع قضایی، راهکاری مؤثر برای مقابله با این پدیده های مجرمانه است.