دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان

دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان، مرجعی تخصصی برای رسیدگی به اتهامات کیفری افراد ۱۵ تا ۱۸ سال است که مرتکب جرایم سنگین مشمول صلاحیت دادگاه کیفری یک یا دادگاه انقلاب با تعدد قاضی شده اند. این دادگاه، با رویکرد حمایتی و اصلاحی، امتیازات ویژه ای برای متهمان نوجوان در نظر می گیرد تا مسیر بازگشت آن ها به جامعه هموارتر شود و تفاوت اساسی با دادگاه اطفال و نوجوانان عمومی دارد.

در نظام حقوقی ایران، قانون گذار با نگاهی ویژه به مسئله مسئولیت کیفری نوجوانان، تدابیر و نهادهای خاصی را پیش بینی کرده است. این نگاه حمایتی و اصلاح گرایانه، نه تنها در تعیین سن مسئولیت کیفری و نوع مجازات ها، بلکه در ساختار و فرآیند دادرسی نیز مشهود است. یکی از مهم ترین این نهادها، «دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان» است که نقشی حیاتی در تضمین حقوق این قشر آسیب پذیر ایفا می کند. این دادگاه با تمرکز بر جنبه های تربیتی و روان شناختی، سعی در اصلاح و بازپروری نوجوانان بزهکار دارد، نه صرفاً تنبیه آن ها. درک صحیح از کارکردها، صلاحیت ها و رویه های این دادگاه برای تمامی ذینفعان، از والدین و سرپرستان قانونی گرفته تا وکلا، مشاوران و حتی خود نوجوانان، از اهمیت بالایی برخوردار است. آگاهی از این سازوکارها می تواند به اتخاذ تصمیمات آگاهانه و کاهش نگرانی ها در مواجهه با چالش های حقوقی مرتبط با نوجوانان کمک شایانی کند.

درک مفهوم و جایگاه قانونی دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان

نظام حقوقی ما به دلیل حساسیت های خاصی که در مورد ارتکاب جرم توسط نوجوانان وجود دارد، رویکردی متفاوت و حمایتی را در پیش گرفته است. دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان، در همین راستا و با هدف ایجاد فضایی تخصصی تر و متناسب با شرایط سنی و روحی نوجوانان، تشکیل شده است. این دادگاه بخشی از ساختار کلی دادگاه های کیفری کشور محسوب می شود، اما با ویژگی ها و صلاحیت های خاص خود، متمایز می گردد.

تعریف و مبنای قانونی دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان

مبنای اصلی تشکیل این دادگاه، ماده ۳۱۵ قانون آیین دادرسی کیفری (اصلاحی ۱۳۹۴) است. این ماده به صراحت بیان می کند که اگر جرایم مشمول صلاحیت دادگاه کیفری یک و همچنین دادگاه انقلاب، در مواردی که با تعدد قاضی رسیدگی می شود، توسط افراد بالغ زیر هجده سال تمام شمسی ارتکاب یابد، رسیدگی به آن در «دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان» انجام خواهد شد. این عبارت «ویژه» و «تخصصی» در نام این دادگاه، اهمیت بسیاری دارد و نشان می دهد که قانون گذار قصد داشته است رسیدگی به این دست از جرایم را از روال عمومی جدا کرده و با نگاهی عمیق تر و کارشناسانه تر دنبال کند. این تخصص گرایی صرفاً به معنای تفکیک شعب نیست، بلکه به معنای اعمال رویه ها، قوانین و امتیازات حمایتی ویژه ای است که برای نوجوانان در نظر گرفته شده است.

برخلاف تصور برخی که این دادگاه را کاملاً مستقل از دادگاه کیفری یک می دانند، باید تاکید کرد که دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان، در واقع شعبه ای از دادگاه کیفری یک محسوب می شود. این موضوع به این معناست که ساختار کلی و برخی اصول دادرسی آن، مشابه دادگاه کیفری یک است، اما با رعایت ملاحظات و امتیازات خاصی که برای نوجوانان در نظر گرفته شده، فعالیت می کند. در هر شهرستان به تعداد مورد نیاز، شعبه یا شعبی از دادگاه کیفری یک به این امر اختصاص می یابد.

تفاوت های کلیدی با دادگاه اطفال و نوجوانان عمومی

شناخت تفاوت های بنیادین میان دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان و دادگاه اطفال و نوجوانان عمومی، برای درک دقیق جایگاه هر یک ضروری است:

• الف. نوع جرایم: اصلی ترین تفاوت در نوع جرایمی است که هر دادگاه به آن رسیدگی می کند. دادگاه اطفال و نوجوانان عمومی به کلیه جرایم ارتکابی توسط افراد زیر ۱۸ سال تمام شمسی رسیدگی می کند، مگر جرایمی که طبق قانون در صلاحیت دادگاه کیفری یک و یا دادگاه انقلاب با تعدد قاضی قرار می گیرند. در مقابل، دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان، تنها به جرایمی رسیدگی می کند که در صلاحیت دادگاه کیفری یک یا دادگاه انقلاب با تعدد قاضی است و توسط نوجوانان انجام شده اند. برای مثال، قتل عمد، محاربه، افساد فی الارض و جرایم مهم اقتصادی در صلاحیت این دادگاه قرار می گیرند، در حالی که سرقت های خرد یا توهین، در صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان عمومی است.

• ب. محدوده سنی متهم: هر دو دادگاه به جرایم ارتکابی توسط افراد زیر ۱۸ سال رسیدگی می کنند، اما در تقسیم بندی سنی تفاوت هایی دارند. دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان، به جرایم افراد بالای ۱۵ سال تا ۱۸ سال تمام شمسی می پردازد. این سن، ملاک مسئولیت کیفری در جرایم مهم است و با سن بلوغ شرعی که برای دختران ۹ سال تمام قمری و برای پسران ۱۵ سال تمام قمری است، تفاوت دارد. در این دادگاه، ملاک سن، در زمان ارتکاب جرم است نه زمان دستگیری یا رسیدگی.

• ج. ترکیب قضات: تفاوت مهم دیگر در ترکیب قضات است. دادگاه اطفال و نوجوانان عمومی با وحدت قاضی رسیدگی می کند، یعنی فقط یک قاضی در جلسه حضور دارد و رای صادر می کند. اما در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان، رسیدگی با «تعدد قاضی» صورت می گیرد. این بدان معناست که حداقل سه قاضی (یک رئیس و دو مستشار) در جلسات رسیدگی حضور دارند و رای صادره با اکثریت آرا صادر می شود. این ترکیب قضایی، به دلیل اهمیت و پیچیدگی جرایم مورد رسیدگی، به افزایش دقت و اتقان آراء کمک می کند.

• د. امتیازات حمایتی: نکته قابل توجه این است که با وجود تفاوت ها در نوع جرایم و ترکیب قضات، متهمان در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان از کلیه امتیازات دادگاه اطفال و نوجوانان بهره مند می شوند. این امتیازات شامل مواردی مانند تخفیف مجازات، تبدیل مجازات به اقدامات تامینی و تربیتی، و نگهداری در کانون اصلاح و تربیت به جای زندان است که نشان دهنده رویکرد اصلاح گرایانه قانون گذار است.

صلاحیت دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان

صلاحیت دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان، دقیقاً در قانون مشخص شده و با توجه به نوع جرم و سن مرتکب، تعیین می شود. شناخت این صلاحیت ها برای تشخیص مرجع صالح جهت رسیدگی به پرونده های مرتبط با نوجوانان ضروری است.

جرایم مشمول صلاحیت این دادگاه

همانطور که پیش تر ذکر شد، این دادگاه تنها به جرایمی رسیدگی می کند که طبق قانون، در صلاحیت دادگاه کیفری یک و یا دادگاه انقلاب با تعدد قاضی قرار می گیرند و توسط نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ سال تمام شمسی ارتکاب یافته باشند. این جرایم عموماً از دسته ی جرایم مهم و خشن محسوب می شوند. برخی از مصادیق این جرایم عبارتند از:

• قتل عمد: جرم قتل که با قصد و نیت قبلی انجام شده باشد.
• محاربه و افساد فی الارض: جرایمی که امنیت عمومی را به خطر می اندازند و با هدف ایجاد رعب و وحشت در جامعه انجام می شوند.
• جرایم مستوجب مجازات های حدی خاص: مانند سرقت حدی، زنا، لواط، شرب خمر در صورتی که توسط نوجوان ۱۵ تا ۱۸ سال و تحت شرایط خاصی که مجازات حدی را ایجاب کند، انجام شود.
• جرایم عمدی که مجازات قانونی آنها سلب حیات، حبس ابد و یا حبس بیش از ده سال است: این دسته شامل طیف وسیعی از جرایم مهم می شود.
• جرایم مطبوعاتی و سیاسی: اگر توسط نوجوانان انجام شده باشند.

نکته مهم در اینجا، مفهوم «تعدد قاضی» است. منظور از تعدد قاضی، حضور حداقل سه قاضی (یک رئیس و دو مستشار) در ترکیب دادگاه است. این ترکیب، به دلیل اهمیت و حساسیت جرایم مورد رسیدگی، برای اطمینان از دقت و صحت دادرسی و همچنین جلوگیری از خطای احتمالی، پیش بینی شده است. جرایم مشمول صلاحیت دادگاه انقلاب که با تعدد قاضی رسیدگی می شوند (مانند برخی از جرایم مواد مخدر در صورت تعیین تعدد قاضی، یا جرایم مرتبط با امنیت ملی که مجازات سنگینی دارند) نیز اگر توسط نوجوانان مرتکب شوند، در این دادگاه خاص بررسی می گردند.

ملاک سن و زمان ارتکاب جرم

یکی از ظرایف حقوقی در رسیدگی به جرایم نوجوانان، مسئله «سن» است. قانون گذار، سن مسئولیت کیفری را به گونه ای تعریف کرده که با سن بلوغ شرعی تفاوت دارد. در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان، ملاک سن، «۱۵ تا ۱۸ سال تمام شمسی» در زمان ارتکاب جرم است. این بدان معناست که اگر نوجوان در زمان انجام جرم، در این بازه سنی قرار داشته باشد، حتی اگر در زمان دستگیری یا محاکمه از ۱۸ سالگی گذشته باشد، باز هم پرونده او در همین دادگاه و با رعایت امتیازات ویژه نوجوانان رسیدگی خواهد شد.

توضیح تفصیلی این نکته ضروری است که سن بلوغ شرعی (۹ سال تمام قمری برای دختران و ۱۵ سال تمام قمری برای پسران) عمدتاً در تعیین مسئولیت شرعی و برخی مجازات های حدی کاربرد دارد، اما سن مسئولیت کیفری در قانون آیین دادرسی کیفری، متناسب با رویکردهای جهانی و حمایتی، تعیین شده است. این سن ۱۵ تا ۱۸ سال، مرحله ای حساس از رشد است که نوجوانان در آن نیازمند توجه و حمایت ویژه ای هستند و به همین دلیل است که روند دادرسی آن ها متفاوت از بزرگسالان و حتی اطفال کمتر از ۱۵ سال است.

صلاحیت محلی در صورت عدم وجود شعبه در محل وقوع جرم

یکی از پرسش های اساسی که ممکن است برای بسیاری از افراد پیش بیاید این است که اگر در شهرستان یا استان محل وقوع جرم، شعبه ای از دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان وجود نداشته باشد، مرجع صالح کدام است؟ این ضعف، گاهی در محتواهای رقبا کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

مطابق تبصره ۱ ماده ۳۱۵ قانون آیین دادرسی کیفری و با استناد به ملاک ماده ۲۹۶ همان قانون و همچنین نظریات مشورتی اداره حقوقی قوه قضائیه، در چنین شرایطی، پرونده به نزدیک ترین شعبه دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان در همان استان ارسال می شود. اگر در کل استان، چنین شعبه ای وجود نداشته باشد، پرونده برای رسیدگی به نزدیک ترین شعبه در استان مجاور ارجاع خواهد شد. این تدبیر قانونی برای اطمینان از دسترسی به عدالت تخصصی و عدم تعلیق پرونده ها در مناطق فاقد این شعب اتخاذ شده است. این نشان می دهد که اهمیت رسیدگی تخصصی به جرایم نوجوانان تا حدی است که حتی نبود شعبه در محل، مانع از ارجاع پرونده به مرجع صالح نمی شود.

مراحل و فرآیند رسیدگی به جرایم نوجوانان در این دادگاه

فرآیند رسیدگی به جرایم نوجوانان در دادگاه کیفری یک ویژه، با هدف حفظ حقوق متهم و با رویکردی حمایتی، از مراحل خاصی پیروی می کند که آن را از دادرسی بزرگسالان متمایز می سازد. این مراحل از کشف جرم آغاز شده و تا صدور حکم ادامه می یابد.

کشف جرم و تحقیقات مقدماتی

مرحله ابتدایی در هر پرونده کیفری، کشف جرم و انجام تحقیقات مقدماتی است. اما در مورد نوجوانان، این مرحله با محدودیت ها و ویژگی های خاصی همراه است:

• الف. نقش ضابطین دادگستری: ضابطین دادگستری (مانند پلیس) در مواجهه با جرایم ارتکابی توسط افراد زیر ۱۸ سال، محدودیت های جدی دارند. آن ها مطلقاً حق انجام تحقیقات مقدماتی را ندارند و تنها مجاز به دستگیری متهم و انجام اقدامات لازم برای حفظ آثار جرم هستند. پس از دستگیری، باید فوراً نوجوان را به همراه گزارش اولیه و صورت جلسه به مراجع قضایی (دادسرای ویژه نوجوانان) معرفی کنند. این محدودیت برای جلوگیری از آسیب های روانی و سوءاستفاده های احتمالی از نوجوان در مراحل اولیه تحقیقات در نظر گرفته شده است.

• ب. دادسرای ویژه نوجوانان: در معیت دادگاه اطفال و نوجوانان (که دادگاه کیفری یک ویژه نوجوانان نیز شعبه ای از آن محسوب می شود)، دادسرای ویژه نوجوانان تشکیل شده است. وظیفه اصلی این دادسرا، انجام تحقیقات مقدماتی نسبت به جرایم ارتکابی توسط افراد ۱۵ تا ۱۸ سال است. بازپرس و دادیار این دادسرا، با توجه به تخصص و رویکرد حمایتی، تحقیقات لازم را انجام می دهند. برای جرایم موضوع مواد ۳۰۶ و ۳۴۰ قانون آیین دادرسی کیفری (یعنی جرایمی که مجازات قانونی آنها سلب حیات، حبس ابد یا قطع عضو و همچنین جرایم منافی عفت)، تحقیقات مقدماتی مستقیماً در دادگاه انجام می شود و نیاز به مرحله دادسرا نیست.

• ج. تشکیل «پرونده شخصیت»: یکی از مهم ترین و حمایتی ترین اقدامات در فرآیند دادرسی نوجوانان، تشکیل «پرونده شخصیت» است. این پرونده که مستنبط از ماده ۲۸۶ قانون آیین دادرسی کیفری است، حاوی اطلاعات جامع و کاملی از وضعیت فردی، خانوادگی، اجتماعی، تحصیلی و روان شناختی نوجوان است. هدف از تشکیل این پرونده، کمک به قاضی برای شناخت دقیق ابعاد شخصیتی نوجوان و عوامل مؤثر در ارتکاب جرم است تا بر اساس آن، حکم صادر شده نه تنها جنبه تنبیهی، بلکه جنبه تربیتی و اصلاحی نیز داشته باشد. به ویژه در جرایم تعزیری درجه ۵ و ۶، این پرونده نقش بسیار مهمی در صدور احکام جایگزین و تربیتی ایفا می کند.

قرارهای تأمین کیفری برای نوجوانان

صدور قرارهای تأمین کیفری برای نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ سال، با رعایت ملاحظات خاص و متفاوت از بزرگسالان صورت می گیرد. این قرارها با هدف تضمین حضور متهم در مراحل دادرسی و جلوگیری از فرار او صادر می شوند:

• انواع قرارهای قابل صدور: برای نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ سال، قرارهایی مانند التزام ولی یا سرپرست قانونی به حاضر کردن او در دادگاه، وثیقه، کفالت، و نگهداری موقت در کانون اصلاح و تربیت قابل صدور است. برای افراد زیر ۱۵ سال، تنها قرار التزام ولی یا سرپرست به حاضر کردن او در دادگاه صادر می شود که نشان دهنده تفاوت سنی در اعمال این قرارهاست (ماده ۲۸۷ قانون آیین دادرسی کیفری).

• شرایط و محدودیت ها: صدور قرار نگهداری موقت در کانون اصلاح و تربیت، تابع قواعد خاصی است و نیاز به موافقت دادستان دارد. این قرار باید آخرین راه حل باشد و تنها در صورت ضرورت برای جلوگیری از ادامه جرم یا فرار، صادر شود. همچنین، صدور قرار «قول شرف» برای نوجوانان زیر ۱۸ سال ممنوع است. در مورد قرار وجه التزام نیز بین حقوقدانان اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی معتقدند که قانون گذار به صراحت آن را برای نوجوانان بیان نکرده و برخی دیگر با استدلال اولویت، صدور آن را مجاز می دانند.

روند رسیدگی در دادگاه

پس از انجام تحقیقات مقدماتی و در صورت صدور کیفرخواست، پرونده وارد مرحله رسیدگی در دادگاه می شود. این مرحله نیز با ویژگی های منحصر به فردی همراه است:

• الف. حضور وکیل: در جرایم مهم (مانند جرایم مشمول صلاحیت دادگاه کیفری یک) حضور وکیل در کنار متهم نوجوان الزامی است. اگر نوجوان یا ولی او وکیلی معرفی نکنند، دادگاه مکلف است برای او وکیل تسخیری تعیین کند (ماده ۴۱۵ قانون آیین دادرسی کیفری). این اصل برای تضمین دفاع عادلانه از حقوق نوجوان حیاتی است.

• ب. نقش مشاوران قضایی: حضور مشاوران قضایی، با رعایت شرایط مقرر در قانون (تبصره ۲ ماده ۳۱۵ و ماده ۴۰۹ قانون آیین دادرسی کیفری)، برای رسیدگی به جرایم نوجوانان در این دادگاه الزامی است. این مشاوران که عموماً متخصصان علوم تربیتی، روان شناسی و مددکاری اجتماعی هستند، با ارائه دیدگاه های تخصصی خود، به قضات کمک می کنند تا تصمیمی جامع و متناسب با وضعیت روحی و تربیتی نوجوان اتخاذ کنند.

• ج. ابلاغ وقت رسیدگی: وقت رسیدگی به والدین یا سرپرست قانونی نوجوان، وکیل او، دادستان و شاکی ابلاغ می شود. اما ابلاغ وقت رسیدگی به خود متهم نوجوان، منوط بر این است که در زمان رسیدگی، سن او ۱۸ سال تمام یا بیشتر باشد (ماده ۴۱۲ قانون آیین دادرسی کیفری). این تدبیر برای حفظ نوجوان از فضای استرس زا و رسمی دادرسی در صورت عدم لزوم، و همچنین اطمینان از حضور سرپرست قانونی اوست.

• د. حفظ حرمت و کرامت: در تمامی مراحل دادرسی، رعایت حرمت و کرامت نوجوان متهم از اصول اساسی است. جلسات دادگاه عموماً غیرعلنی و محرمانه برگزار می شود و انتشار تصویر یا اطلاعات هویتی نوجوان ممنوع است. هدف این است که نوجوان در طول فرآیند دادرسی، آسیب های روانی کمتری را تجربه کند و فرصت بازگشت شرافتمندانه به جامعه برای او فراهم باشد.

حقوق و امتیازات ویژه نوجوانان در این دادگاه

یکی از ارکان اصلی فلسفه وجودی دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان، ارائه حقوق و امتیازات ویژه ای است که فرآیند دادرسی را برای نوجوانان انسانی تر و اصلاح گرایانه تر می سازد. این امتیازات، نشان دهنده نگاه حمایتی قانون گذار به آینده این افراد است.

امتیازات قانونی (ماده ۳۱۵)

نوجوانانی که در این دادگاه محاکمه می شوند، از «کلیه امتیازاتی که در دادگاه اطفال و نوجوانان اعمال می شود»، بهره مند می گردند. این یک عبارت کلیدی در ماده ۳۱۵ قانون آیین دادرسی کیفری است که شامل موارد متعددی می شود. برخی از مهم ترین این امتیازات عبارتند از:

• امکان تخفیف مجازات: در بسیاری از موارد، قضات این دادگاه اختیار دارند تا مجازات تعیین شده برای بزرگسالان را برای نوجوانان کاهش دهند.
• تبدیل به اقدامات تامینی و تربیتی: به جای مجازات های سنتی مانند حبس، دادگاه می تواند حکم به تدابیر اصلاحی و تربیتی مانند نگهداری در کانون اصلاح و تربیت، معرفی به روانشناس یا مشاور، الزام به تحصیل یا حرفه آموزی، و یا حتی بازپروری در محیط خانواده با نظارت مراجع ذی صلاح دهد.
• نگهداری در کانون اصلاح و تربیت به جای زندان: حتی در مواردی که مجازات حبس صادر می شود، نوجوانان به جای زندان های عمومی، به کانون های اصلاح و تربیت فرستاده می شوند. این کانون ها با هدف آموزش، پرورش و بازپروری نوجوانان طراحی شده اند و محیطی کاملاً متفاوت از زندان های بزرگسالان دارند.

اصل محرمانگی

یکی از مهم ترین اصول در دادرسی نوجوانان، اصل محرمانگی است. رسیدگی به جرایم نوجوانان در جلسات غیرعلنی صورت می گیرد و اطلاعات مربوط به هویت و جزئیات پرونده آن ها نباید منتشر شود. هدف از این اصل، حمایت از آینده نوجوان و جلوگیری از برچسب خوردن او در جامعه است. انتشار اطلاعات یا تصویر نوجوان می تواند آسیب های روانی جبران ناپذیری به او وارد کند و مسیر بازگشتش به زندگی عادی را دشوار سازد.

اولویت اقدامات تربیتی و اصلاحی

دیدگاه اصلی قانون گذار و فلسفه وجودی دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان، صرفاً تنبیه متهم نیست. بلکه هدف اصلی و غایی، اصلاح و تربیت نوجوان و فراهم آوردن زمینه برای بازگشت او به یک زندگی سالم و سازنده است. تمام مراحل دادرسی، از تحقیقات مقدماتی و تشکیل پرونده شخصیت تا صدور حکم، با این رویکرد حمایتی و اصلاحی انجام می شود. قضات و مشاوران تلاش می کنند تا با شناخت ریشه های جرم، تدابیری اتخاذ کنند که به جای تشدید جرم زایی، به اصلاح رفتار نوجوان منجر شود.

امکان تغییر و تخفیف مجازات ها

همانطور که اشاره شد، این دادگاه می تواند مجازات های سنگین پیش بینی شده برای بزرگسالان را تخفیف دهد یا آن ها را به مجازات های جایگزین و تدابیر اصلاحی تبدیل کند. این انعطاف پذیری در صدور حکم، دست قضات را برای اتخاذ بهترین تصمیم متناسب با وضعیت هر نوجوان باز می گذارد. به عنوان مثال، در جرایم مستوجب اعدام یا حبس ابد که توسط نوجوان مرتکب شده اند، مجازات می تواند به حبس کمتر یا سایر تدابیر اصلاحی تبدیل شود. این رویکرد، قانون را انسانی تر و نزدیک تر به کنوانسیون های بین المللی حقوق کودک می سازد.

تجدیدنظرخواهی و فرجام خواهی از آراء دادگاه کیفری یک ویژه نوجوانان

حق تجدیدنظرخواهی و فرجام خواهی، یکی از اصول بنیادین دادرسی عادلانه است که به طرفین پرونده اجازه می دهد تا نسبت به احکام صادره اعتراض کرده و درخواست بررسی مجدد آن را داشته باشند. در مورد آراء صادره از دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان، این فرآیند دارای سازوکار خاصی است که آن را از سایر دادگاه ها متمایز می کند.

مرجع تجدیدنظرخواهی

بر اساس ماده ۴۴۴ قانون آیین دادرسی کیفری، مرجع فرجام خواهی از آراء و تصمیمات دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان، «دیوان عالی کشور» است. این موضوع یک تفاوت اساسی با تجدیدنظرخواهی از احکام صادره از دادگاه اطفال و نوجوانان (عمومی) است که مرجع تجدیدنظر آن، شعبه ای از دادگاه تجدیدنظر استان است. این تفاوت در مرجع تجدیدنظر، نشان دهنده اهمیت و حساسیت بیشتر جرایمی است که در صلاحیت دادگاه کیفری یک ویژه نوجوانان قرار می گیرند و نیاز به بررسی در بالاترین مرجع قضایی کشور را دارند.

آراء قابل تجدیدنظر

طبق ماده ۴۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری، «آراء دادگاه اطفال و نوجوانان در تمامی موارد قابل تجدیدنظر خواهی است.» مقصود از عبارت «در تمامی موارد»، عدم محدودیت آراء این دادگاه به موارد مذکور در ماده ۴۲۷ قانون آیین دادرسی کیفری است که صرفاً برخی احکام را قابل تجدیدنظر می داند. این بدین معناست که هر حکمی که از دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان صادر شود، بدون توجه به میزان مجازات یا نوع جرم، قابل تجدیدنظرخواهی در دیوان عالی کشور خواهد بود. این امتیاز، سطح بالایی از حمایت از حقوق نوجوانان را تضمین می کند و فرصت بررسی دقیق تر و مجدد پرونده را فراهم می آورد.

اشخاص دارای حق درخواست تجدیدنظر

ماده ۴۴۷ قانون آیین دادرسی کیفری، به صراحت اشخاصی را که حق درخواست تجدیدنظر از آراء و تصمیمات دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان را دارند، مشخص کرده است. این اشخاص عبارتند از:

• نوجوان: خود متهم نوجوان حق دارد نسبت به حکمی که علیه او صادر شده اعتراض کند.
• ولی یا سرپرست قانونی طفل یا نوجوان: به دلیل نقش حمایتی و قانونی، ولی یا سرپرست نیز می توانند از طرف نوجوان اقدام به تجدیدنظرخواهی کنند.
• وکیل آنان: وکیل مدافع نوجوان که در طول دادرسی او را همراهی کرده است، نیز حق اعتراض دارد.
• دادستان: هرگاه دادستان آراء و تصمیمات دادگاه را مخالف قانون بداند یا معتقد به تضییع حقوق عمومی باشد، می تواند درخواست تجدیدنظر نماید.
• مدعی خصوصی: مدعی خصوصی (شاکی) نیز حق تجدیدنظرخواهی دارد، اما این حق محدودتر است. او می تواند فقط از حکم مربوط به ضرر و زیان یا برائت یا قرار منع یا موقوفی یا تعلیق تعقیب یا قرار بایگانی کردن پرونده تجدیدنظرخواهی کند. حق مطلق مدعی خصوصی در تجدیدنظر نسبت به آراء کیفری، در این ماده مقید و محدود شده است.

مرجع تسلیم درخواست تجدیدنظر

مطابق ماده ۴۴۶ قانون آیین دادرسی کیفری، درخواست تجدیدنظر از آراء و تصمیمات دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان را می توان به سه مرجع تسلیم کرد:

• دفتر دادگاه صادرکننده حکم: یعنی دفتری که حکم بدوی را صادر کرده است.
• دفتر دادگاه تجدیدنظر استان: این دفتر نیز می تواند محل تسلیم درخواست باشد.
• دفتر کانون اصلاح و تربیت: اگر طفل یا نوجوان در کانون اصلاح و تربیت نگهداری می شود، برای سهولت دسترسی و حفظ حقوق او، می تواند درخواست خود را به دفتر کانون تسلیم کند.

این تسهیلات در تسلیم درخواست تجدیدنظر، برای اطمینان از دسترسی آسان و سریع نوجوانان و سرپرستان آن ها به مراجع قضایی و جلوگیری از تضییع حقوقشان، در نظر گرفته شده است.

«قانون گذار با تشکیل دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان، رویکردی حمایتی و اصلاح گرایانه را در قبال بزهکاری نوجوانان در پیش گرفته است. این دادگاه با ارائه امتیازات ویژه و فرآیندهای دادرسی تخصصی، تلاش می کند تا به جای صرفاً تنبیه، به بازپروری و بازگشت موفقیت آمیز نوجوانان به جامعه کمک کند.»

نتیجه گیری

دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان، یک نهاد حیاتی و تخصصی در نظام قضایی ایران است که نقش مهمی در عدالت کیفری برای افراد زیر ۱۸ سال ایفا می کند. این دادگاه با رویکردی متمایز و حمایتی، به جرایم سنگینی می پردازد که توسط نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ سال تمام شمسی ارتکاب یافته اند و از صلاحیت دادگاه کیفری یک یا دادگاه انقلاب با تعدد قاضی برخوردارند. تفاوت های اساسی آن با دادگاه اطفال و نوجوانان عمومی، از جمله نوع جرایم، ترکیب قضات (تعدد قاضی) و مرجع تجدیدنظرخواهی (دیوان عالی کشور)، بر اهمیت و حساسیت کارکرد آن تأکید دارد.

در تمامی مراحل دادرسی، از تحقیقات مقدماتی در دادسرای ویژه نوجوانان و تشکیل پرونده شخصیت تا رسیدگی در دادگاه با حضور وکیل و مشاوران قضایی، هدف اصلی، اصلاح و تربیت نوجوان است. امتیازاتی نظیر تخفیف مجازات، تبدیل به تدابیر تربیتی و نگهداری در کانون اصلاح و تربیت به جای زندان، نشان دهنده همین نگاه آینده نگرانه و حمایتی قانون گذار است. اصل محرمانگی نیز برای حفظ کرامت نوجوان و جلوگیری از برچسب خوردن او در جامعه، با جدیت رعایت می شود.

در نهایت، آگاهی کامل از ساختار، صلاحیت ها و فرآیندهای این دادگاه برای والدین، سرپرستان قانونی، وکلا و خود نوجوانان، نه تنها به کاهش نگرانی ها کمک می کند، بلکه راه را برای اتخاذ تصمیمات آگاهانه و دفاع مؤثر از حقوق متهم نوجوان هموار می سازد. در مواجهه با چنین پرونده هایی، مشاوره با وکلای متخصص در امور نوجوانان، امری ضروری است تا بهترین نتایج ممکن برای آینده نوجوان حاصل شود و او فرصتی دوباره برای ساختن زندگی ای سالم و موفق به دست آورد.