خلاصه کامل، نقد و بررسی کتاب دیوان شعر یزید ابن معاویه (حیدر شجاعی، حیدر سهرابی) – از زندگی تا اشعار جنجالی

کتاب «دیوان شعر یزید ابن معاویه» یا «زخم دوزخ»، نوشته حیدر شجاعی و حیدر سهرابی، اثری بی نظیر است که به نقد و تحلیل زندگی و اشعار یزید بن معاویه می پردازد. این کتاب با رویکردی علمی، به تفکیک اشعار قطعی (ترجیحی) از اشعار منسوب به یزید می پردازد و ابعاد کمتر شناخته شده او را به عنوان یک شاعر، نه فقط یک شخصیت تاریخی جنجالی، آشکار می سازد. این اثر مرجعی ارزشمند برای علاقه مندان به تاریخ صدر اسلام، ادبیات عرب و پژوهشگران است تا درک جامع تری از این خلیفه اموی و میراث ادبی او به دست آورند.

شخصیت یزید بن معاویه همواره در طول تاریخ اسلام، موضوع بحث ها و جدل های فراوانی بوده است. عمده شهرت او به دلیل نقش وی در وقایع مهمی چون واقعه کربلا و حمله به مدینه و مکه است که سبب شده چهره ای منفی و بحث برانگیز از او در اذهان عمومی شکل گیرد. با این حال، بسیاری از جنبه های زندگی او، به ویژه سهم او در ادبیات و شعر عرب، اغلب نادیده گرفته شده یا کمتر مورد توجه قرار گرفته است. کتاب دیوان شعر یزید ابن معاویه که با عنوان فرعی زخم دوزخ شناخته می شود، اثری است که توسط حیدر شجاعی و حیدر سهرابی نگاشته شده و تلاش می کند تا این خلاء را پر کند. این کتاب نه تنها به گردآوری و معرفی اشعار یزید ابن معاویه می پردازد، بلکه با رویکردی نقادانه و تحلیلی، به نقد و بررسی کتاب دیوان شعر یزید ابن معاویه و زندگی و اشعار یزید ابن معاویه می پردازد و جایگاه ادبی او را در ادبیات دوره اموی تبیین می کند.

هدف اصلی از نگارش این مقاله، ارائه یک خلاصه جامع کتاب دیوان شعر یزید ابن معاویه ( نویسنده حیدر شجاعی، حیدر سهرابی ) و تحلیلی عمیق از محتوای آن است. در این بررسی، به جنبه های ادبی و تاریخی اشعار یزید پرداخته خواهد شد و تلاش می شود تا با نگاهی بی طرفانه و مستند، پیچیدگی های شخصیت او فراتر از روایت های سنتی آشکار گردد. این مقاله به دانشجویان و پژوهشگران رشته های ادبیات عرب، تاریخ اسلام و مطالعات اسلامی، همچنین به خوانندگانی که قصد مطالعه یا خرید کتاب دیوان شعر یزید ابن معاویه را دارند، کمک می کند تا درکی عمیق تر و جامع تر از این اثر و شخصیت بحث برانگیز یزید به عنوان یزید شاعر پیدا کنند.

۱. نگاهی به کتاب دیوان شعر یزید ابن معاویه و نویسندگان آن

کتاب دیوان شعر یزید ابن معاویه که به معرفی کتاب زخم دوزخ حیدر شجاعی و حیدر سهرابی نیز معروف است، تلاشی است ارزشمند برای کاوش در ابعاد ادبی شخصیتی که اغلب تنها به دلیل جایگاه سیاسی و اقداماتش مورد قضاوت قرار گرفته است. این کتاب با رویکردی متفاوت، به جنبه های شاعری یزید می پردازد و سعی در ارائه تصویری کامل تر از او دارد.

۱.۱. معرفی حیدر شجاعی و حیدر سهرابی

حیدر شجاعی و حیدر سهرابی، دو نویسنده و پژوهشگر حوزه ادبیات و تاریخ اسلام هستند که با نگارش این اثر، گامی مهم در شناخت یکی از بحث برانگیزترین شخصیت های تاریخ اسلام برداشته اند. اگرچه اطلاعات دقیقی از سابقه و تخصص این دو نویسنده در دسترس نیست، اما از شواهد برمی آید که آنان با تکیه بر منابع معتبر تاریخی و ادبی، با دقت و وسواس خاصی به جمع آوری، ترجمه و نقد تاریخی اشعار یزید پرداخته اند. رویکرد مستند و تحلیلی آن ها، این کتاب را به اثری قابل اتکا برای پژوهشگران تبدیل کرده است. این کتاب نشان دهنده تلاش گسترده ای برای بازخوانی متون کهن و تفکیک سره از ناسره در اشعار منسوب به یزید است.

۱.۲. هدف و رویکرد کتاب

کتاب دیوان شعر یزید ابن معاویه با هدف ارائه تصویری جامع و مستند از یزید بن معاویه به عنوان یک شاعر نوشته شده است. نویسندگان بر این باورند که برای شناخت کامل یک شخصیت تاریخی، لازم است تمامی ابعاد وجودی او، از جمله گرایش های ادبی و هنری، مورد بررسی قرار گیرد. یکی از مهم ترین دستاوردهای این کتاب، تفکیک دقیق اشعار ترجیحی یزید (اشعاری که انتساب آن ها به یزید قوی تر و معتبرتر است) از اشعار منسوب به یزید (اشعاری که در صحت انتساب آن ها تردید وجود دارد) است. این تفکیک با تکیه بر شواهد تاریخی، ادبی و زبانی صورت گرفته و به خواننده امکان می دهد تا با دیدگاهی نقادانه به اشعار منسوب به یزید نگاه کند. رویکرد کتاب، دور از هرگونه پیش داوری مذهبی یا سیاسی، صرفاً بر تحلیل ادبی و تاریخی متمرکز است.

۱.۳. ساختار کلی کتاب

کتاب زخم دوزخ در ساختاری منظم و منطقی به سه بخش اصلی تقسیم می شود که هر بخش با هدف خاصی تدوین شده است. این ساختار به خواننده کمک می کند تا به شکلی مرحله به مرحله با محتوای کتاب آشنا شود:

1. مقدمه: در این بخش، نویسندگان به معرفی شخصیت یزید، اهمیت تاریخی و ادبی او و نیز رویکرد کلی خود در جمع آوری و تحلیل اشعار می پردازند. این مقدمه بستری برای درک بهتر محتوای اصلی کتاب فراهم می کند.
2. بخش نخست: اشعار ترجیحی یزید: این بخش، قلب تپنده کتاب است و اشعاری را شامل می شود که نویسندگان با بررسی های دقیق خود، انتساب آن ها را به یزید قطعی یا بسیار محتمل دانسته اند. متن اصلی اشعار به زبان عربی، به همراه ترجمه روان فارسی و تحلیل کامل مضامین و ویژگی های ادبی، در این قسمت ارائه شده است. این بخش بیشترین تمرکز را بر شعر یزید ابن معاویه (تحلیل و ترجمه) دارد.
3. بخش دوم: اشعار منسوب به یزید: این بخش به اشعاری اختصاص دارد که در طول تاریخ به یزید نسبت داده شده اند، اما صحت انتساب آن ها محل بحث و تردید است. نویسندگان با ارائه دلایل و شواهد، به بررسی این اشعار پرداخته و تلاش کرده اند تا پرده از ابهامات بردارند. جنجالی ترین اشعار منسوب، از جمله شعر لیت اشیاخی ببدر شهدوا، در این بخش مورد تحلیل قرار گرفته اند.
4. منابع و مآخذ: در پایان کتاب، فهرستی جامع از منابع و مآخذ مورد استفاده قرار گرفته است که اعتبار علمی اثر را تضمین می کند و راه را برای پژوهش های بیشتر هموار می سازد.

۲. خلاصه و تحلیل بخش اول: اشعار ترجیحی یزید

بخش اول کتاب دیوان شعر یزید ابن معاویه به اشعاری اختصاص دارد که انتساب آن ها به یزید بن معاویه قوی تر و معتبرتر است. این اشعار، پنجره ای به سوی ذهن و روح یزید شاعر می گشایند و تصویری متفاوت از او ارائه می دهند.

۲.۱. تعریف اشعار ترجیحی

اشعار ترجیحی به آن دسته از سروده های یزید اطلاق می شود که از لحاظ تاریخی، سندی و ادبی، دلایل قوی تری برای انتسابشان به او وجود دارد. نویسندگان کتاب با بررسی دقیق متون کهن، دیوان های شعرای هم عصر یزید، و کتب تاریخی، تلاش کرده اند تا اصالت این اشعار را تأیید کنند. این اشعار عمدتاً در منابع اولیه و معتبر ذکر شده اند و کمتر مورد تردید و مناقشه قرار گرفته اند. آن ها به خوبی سبک و زبان یزید بن معاویه را منعکس می کنند و می توان از آن ها برای شناخت ابعاد شخصیتی و فکری او بهره گرفت.

۲.۲. مضامین اصلی اشعار ترجیحی

بررسی اشعار ترجیحی یزید نشان می دهد که مضامین اصلی آن ها عمدتاً حول محور عیش و عشرت در شعر یزید، عشق و لذات دنیوی می چرخد. این مضامین تا حد زیادی با روایات تاریخی درباره شخصیت خوش گذران و متمایل به لذت های زمینی یزید همخوانی دارد.

عیش و عشرت و لذات دنیوی

بسیاری از اشعار ترجیحی یزید مملو از توصیف مجالس بزم، شراب خواری، موسیقی و خوش گذرانی است. او بی پرده از لذات دنیوی سخن می گوید و گاه آشکارا به مخالفت با زهد و دین داری مرسوم می پردازد. به عنوان مثال، شعر معروف دع المساجد للعباد (مساجد را برای عابدان بگذار) یکی از بارزترین نمونه های این گرایش است که در آن یزید، مساجد و عبادت را به کناری نهاده و به می خانه دعوت می کند. این شعر به وضوح دیدگاه او را در مورد لذت گرایی و بی توجهی به هنجارهای دینی رایج زمان خود بیان می کند:

دَعِ الْمَساجِدَ لِلعُبّادِ سْکُنُها
وَ اْجِلْس عَلی دَکَّهِ الْخَمّارِ وَ اسْقینا
اِنَّ الَّذی شَرِبا فی سُکْرِهِ طَرِبا
وَ لِلْمُصَلّینَ لا دنیا ولادینا
ما قالَ رَبُّکَ وَیْلُ لِلَّذی شَرِبا
لکِنَّهُ قالَ وَیْلُ لِلْمُصَلّینا

ترجمه:
مساجد را برای عبادت کنندگان بگذار که در آن ساکن شوند،
و در میخانه بنشین و ما را سیراب کن.
آن که در مستی شراب بنوشد، شادمان است،
و برای نمازگزاران نه دنیایی است و نه آخرتی.
پروردگارت نگفته است وای بر آنان که شراب نوشیدند،
بلکه فرموده است وای بر نمازگزاران.

این اشعار نه تنها بیانگر تمایلات شخصی یزید است، بلکه نمایانگر نوعی عصیان فرهنگی و فکری علیه جریان های زهدگرایانه و خشک دینانه زمانه اوست. او در شعر دیگری با عنوان معشر الندمان قوموا نیز دوستانش را به نوشیدن شراب و ترک معنویات فرامی خواند و صراحتاً بیان می کند که نغمه ساز او را از صدای اذان غافل کرده و پیرزن درون خُم (کنایه از شراب کهنه) را بر حوریان بهشتی ترجیح می دهد. این رویکرد، دیدگاه های متفاوت درباره یزید و زندگی او را شکل می دهد و نشان می دهد که او تا چه حد با معیارهای دینی زمان خود در تضاد بوده است.

عشق و زن

اشعار عاشقانه و غزلیات یزید نیز بخش مهمی از دیوان یزید را تشکیل می دهند. او در این اشعار به زیبایی های زن، دلبستگی های عاشقانه و حتی هجران و فراق می پردازد. این اشعار به شیوه ای فصیح و بلیغ سروده شده اند و از زیبایی های ادبی برخوردارند. برای مثال، در قصیده ای خطاب به معشوق، او خود را واله و گرفتار عشق توصیف می کند:

أراک طروباً والهاً کالمتیم
تطوف بأکناف السجاف المخیم
أصابک سهم أم بلیت بنظره
وما هذه إلا سجیّه مغرُّم

ترجمه:
تو را شادمان و واله عشق می بینم،
گرد اطراف پرده های خیمه می گردی.
آیا تیری به تو خورده یا گرفتار نگاهی شدی؟
و این نیست جز سرشت عاشقی دلباخته.

این جنبه از شعر یزید نشان دهنده ابعاد انسانی و عاطفی اوست که در سایه شهرت منفی تاریخی اش کمتر به آن توجه شده است. او با زبانی ساده و روان، احساسات عمیق عاشقانه را به تصویر می کشد.

مخالفت با زهد و دین داری مرسوم

یکی از شاخص ترین ویژگی های شعر یزید ابن معاویه در بخش اشعار ترجیحی، چالش آشکار او با هنجارهای دینی و اخلاقی زمان خود است. یزید در اشعارش به صراحت به تقبیح ریاکاری، زهدفروشی و دین داری ظاهری می پردازد. او شراب را برتر از عبادت می داند و به جای حوریان بهشتی، شراب کهنه را انتخاب می کند. این اشعار به خوبی نشان دهنده سبک زندگی و جهان بینی یزید است که با عقاید رایج اسلامی در تضاد بوده است. این نگرش، زمینه ساز شکل گیری دیدگاه های متفاوت درباره یزید و اقدامات او شده و او را به شخصیتی پیچیده و چندوجهی تبدیل کرده است.

۲.۳. ویژگی های سبک و زبان شعری

سبک شعری یزید در اشعار ترجیحی، با فصاحت و بلاغت بالا، سادگی و روانی زبان مشخص می شود. او از واژگان عربی اصیل و قدرتمند استفاده می کند، اما در عین حال، اشعارش به دور از تکلف و پیچیدگی های زبانی است که فهم آن ها را برای عموم آسان می کند. این ویژگی ها نشان می دهد که یزید تسلط بالایی بر زبان و قواعد شعر عربی داشته و توانایی خود را در سرودن اشعار جذاب و دلنشین به کار گرفته است. او به خوبی از صنایع ادبی و آرایه های کلامی بهره می برد، اما این بهره گیری هرگز به تصنع نمی انجامد و اشعارش همواره طبیعی و روان به نظر می رسند. این ویژگی های سبک و زبان شعری یزید، او را در ردیف شاعران برجسته ادبیات دوره اموی قرار می دهد.

۳. خلاصه و تحلیل بخش دوم: اشعار منسوب به یزید

بخش دوم کتاب دیوان شعر یزید ابن معاویه به بررسی اشعار منسوب به یزید اختصاص دارد. این اشعار، برخلاف اشعار ترجیحی، در صحت انتسابشان به یزید بن معاویه تردیدهای جدی وجود دارد و محل بحث و جدل بین مورخان و ادیبان است.

۳.۱. تعریف اشعار منسوب

اشعار منسوب به آن دسته از سروده ها گفته می شود که منابع مختلف، آن ها را به یزید نسبت داده اند، اما دلایل کافی و مستند برای تأیید قطعی انتسابشان وجود ندارد. این اشعار ممکن است توسط شاعران دیگری سروده شده باشند و به دلایل سیاسی، مذهبی، یا حتی اشتباه در نقل، به یزید نسبت داده شده اند. نویسندگان کتاب زخم دوزخ با دقت فراوان به بررسی این اشعار پرداخته و سعی در روشن کردن ابهامات موجود در مورد آن ها داشته اند. اهمیت این بخش در این است که بسیاری از اتهامات و سوءتفاهم ها درباره یزید، ریشه در همین اشعار منسوب دارد.

۳.۲. جنجالی ترین اشعار منسوب

در میان اشعار منسوب به یزید، برخی از آن ها از شهرت و اهمیت ویژه ای برخوردارند و بحث های زیادی را برانگیخته اند. برجسته ترین نمونه، شعری است که پس از واقعه کربلا به یزید نسبت داده می شود.

شعر لیت اشیاخی ببدر شهدوا

شاید جنجالی ترین شعر منسوب به یزید، قصیده ای باشد که با مصراع لیت اشیاخی ببدر شهدوا (ای کاش بزرگان من در بدر حاضر بودند) آغاز می شود. این شعر به انتقام خون های کشته شدگان بدر از بنی هاشم اشاره دارد و در صورت صحت انتساب، نشان دهنده اوج کینه ورزی یزید نسبت به خاندان پیامبر و انکار وحی و نبوت است. ترجمه این شعر به شرح زیر است:

لَیتَ اَشْیاخی بِبَدْرٍ شَهِدُوا
فَاَهَلَُّوا وَاسْتَهَلُّوا فَرَحاً
قَدْ قَتَلْنَا الْقَرْمَ مِنْ ساداتِهِمْ
لَعِبَتْ هاشِمُ بِالْمُلْک فَلا
لَسْتُ مِنْ خُنْدُفٍ اِنْ لَمْ اَنْتَقِمْ
جَزَعَ الْخَزْرَجُ مِنْ وَقْعِ اْلاَسَلْ
ثُمَّ قالوُا یا یزیدُ وَ لاتَشَلْ
وَ عَدَّلْناهُ بِبَدْرٍ فَاعْتَدَلْ
خَبَرٌ جاءَ وَ لا وَحْی تَزَلْ
مِنْ بَنی اَحْمَدَ ما کانَ فَعَلْ

ترجمه:
ای کاش بزرگان قبیله من که در جنگ بدر کشته شدند، حاضر بودند،
و می دیدند که چگونه قبیله خزرج در برابر نیزه ها به زاری افتاده اند.
از شادمانی هلهله می کردند و می گفتند ای یزید دستت درد نکند،
به تلافی جنگ بدر، بزرگانشان را کشتیم و حسابمان با آنان تسویه شد.
بنی هاشم با سلطنت بازی کردند وگرنه،
نه خبری از آسمان آمد و نه وحی ای نازل شد.
من از دودمان خندف نباشم اگر کینه ای را که از محمد در دل دارم،
از فرزندان او نگیرم.

این شعر، به دلیل محتوای بسیار حساس و مخرب آن، به شدت مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. بسیاری از مورخان و پژوهشگران، با استناد به دلایل زبانی، سبکی و تاریخی، در صحت انتساب آن به یزید تردید کرده اند. برخی معتقدند این شعر بعدها و به منظور سیاه نمایی بیشتر چهره یزید سروده و به او نسبت داده شده است.

دلایل تردید یا تأیید انتساب

پیرامون صحت انتساب اشعار منسوب به یزید، دیدگاه های متفاوتی وجود دارد:

• دلایل تردید:
  • عدم ذکر در منابع اولیه: برخی از این اشعار در منابع بسیار قدیمی و معتبر ذکر نشده اند و اولین بار در کتب متأخر ظاهر شده اند.
  • تفاوت های سبکی: زبان و سبک برخی از این اشعار با اشعار ترجیحی یزید که فصاحت و روانی خاصی دارند، متفاوت است.
  • انگیزه های سیاسی: پس از واقعه کربلا و شکل گیری موج اعتراضات علیه یزید، احتمال دارد اشعاری برای تقویت وجهه منفی او ساخته و پرداخته شده باشند.
• دلایل تأیید:
  • وجود در برخی منابع: هرچند این اشعار در منابع اولیه کمیاب هستند، اما در برخی از کتب تاریخی و ادبی به یزید نسبت داده شده اند.
  • همخوانی با شخصیت: برخی معتقدند که محتوای این اشعار با شخصیت خوش گذران و بی پروا، و کینه ورز یزید که در تاریخ روایت شده، همخوانی دارد.

این مباحث و تردیدها نشان می دهد که اهمیت این بخش در شناخت یزید فراتر از صرف تأیید یا رد یک شعر است. حتی اگر برخی از این اشعار از یزید نباشد، نفس انتساب آن ها و پذیرش عمومی شان در طول تاریخ، در شکل گیری روایت های تاریخی و دیدگاه ها درباره او مؤثر بوده است. این اشعار، چه درست باشند و چه نادرست، به بخشی از هویت تاریخی و ادبی یزید تبدیل شده اند و در تحلیل و نقد تاریخی اشعار یزید نقش کلیدی ایفا می کنند.

۳.۳. اهمیت این بخش در شناخت یزید

بررسی اشعار منسوب به یزید از چند جنبه حائز اهمیت است: اولاً، به ما کمک می کند تا بفهمیم چگونه تصویر یزید در افکار عمومی و تاریخ نگاری شکل گرفته است. بسیاری از قضاوت ها درباره او، نه بر پایه حقایق مسلم تاریخی، بلکه بر پایه همین روایت ها و اشعار منسوب بنا شده اند. ثانیاً، این بخش به پژوهشگران فرصت می دهد تا با رویکردی انتقادی به منابع تاریخی نگاه کنند و تفاوت میان واقعیت و روایت را دریابند. و ثالثاً، این بررسی می تواند به درک بهتر چگونگی شکل گیری و تحول دیدگاه های متفاوت درباره یزید در گذر زمان کمک کند و نشان دهد که چگونه ادبیات و شعر، حتی اگر منسوب باشند، می توانند در ساختار یک شخصیت تاریخی و تأثیر آن بر نسل های بعدی نقش آفرین باشند.

۴. نقد و بررسی کلی کتاب و دستاوردهای آن

کتاب دیوان شعر یزید ابن معاویه یا زخم دوزخ، اثری است که با رویکردی متفاوت به یکی از شخصیت های بحث برانگیز تاریخ اسلام نگریسته است. نقد و بررسی کتاب دیوان شعر یزید ابن معاویه نشان می دهد که این اثر دارای نقاط قوت و دستاوردهای قابل توجهی است که آن را به مرجعی مهم در مطالعات یزیدشناسی تبدیل کرده است.

۴.۱. نقاط قوت کتاب

این کتاب از جهات مختلفی قابل تحسین و دارای نقاط قوت بارزی است:

• تفکیک علمی و مستند اشعار: یکی از برجسته ترین نقاط قوت کتاب، روش شناسی دقیق نویسندگان در تفکیک اشعار ترجیحی یزید از اشعار منسوب به یزید است. این تفکیک با استناد به منابع معتبر تاریخی و ادبی و با ارائه دلایل منطقی صورت گرفته که به اعتبار علمی کتاب می افزاید. این رویکرد به خواننده امکان می دهد تا با دیدگاهی نقادانه و آگاهانه به اشعار یزید نگاه کند و بین سروده های قطعی و مشکوک او تمایز قائل شود.
• ارائه متن اصلی و ترجمه فارسی: کتاب با ارائه متن اصلی اشعار به زبان عربی، به همراه ترجمه روان فارسی، برای هر دو گروه خوانندگان متخصص و غیرمتخصص قابل استفاده است. این ویژگی به خوانندگان فارسی زبان امکان می دهد تا با زیبایی های شعر یزید ابن معاویه به صورت مستقیم آشنا شوند و با تحلیل های ارائه شده در کتاب، آن ها را بهتر درک کنند.
• نقد و تحلیل ادبی و تاریخی: نویسندگان تنها به گردآوری اشعار بسنده نکرده اند، بلکه به نقد تاریخی اشعار یزید و تحلیل ادبی آن ها نیز پرداخته اند. این تحلیل ها به روشن شدن مضامین، سبک، و پیام های پنهان در اشعار کمک می کند و زمینه را برای درک عمیق تر از شخصیت یزید و جامعه زمان او فراهم می آورد. این رویکرد تحلیلی، جایگاه ادبی یزید را فراتر از صرف یک حاکم سیاسی، به عنوان یک شاعر برجسته، تثبیت می کند.
• کمک به دیدگاهی جامع تر از شخصیت یزید: این کتاب به خواننده کمک می کند تا به جای اتکا به روایت های تک بعدی و قضاوت های پیشین، دیدگاهی چندوجهی و پیچیده تر از یزید بن معاویه به دست آورد. با برجسته کردن ابعاد ادبی و انسانی یزید، نویسندگان سعی کرده اند تا تصویری کامل تر و واقع گرایانه تر از او ارائه دهند که فراتر از کلیشه های تاریخی است. این امر برای دانشجویان و پژوهشگران تاریخ و ادبیات اسلام از اهمیت بالایی برخوردار است.

۴.۲. فرصت های بهبود یا نقاط ضعف احتمالی

با وجود نقاط قوت فراوان، می توان به برخی فرصت های بهبود یا نقاط ضعف احتمالی نیز اشاره کرد. البته این موارد با رعایت بی طرفی و مستند بودن مطرح می شوند و از ارزش کلی کتاب نمی کاهند:

• محدودیت در اطلاعات زندگی نامه نویسندگان: یکی از چالش های احتمالی، عدم دسترسی گسترده به اطلاعات جامع درباره سابقه علمی و تخصص نویسندگان است. اگرچه کیفیت محتوا خود گواه تخصص آن هاست، اما ارائه جزئیات بیشتر می تواند به اعتبار (Authoritativeness) کتاب بیفزاید.
• گسترش تحلیل های تطبیقی: هرچند کتاب به تأثیر یزید بر حافظ اشاره می کند، اما شاید می توانست در برخی بخش ها به تحلیل های تطبیقی گسترده تری با شعرای دیگر عرب یا حتی فارسی، به ویژه در مورد مضامین مشابه عیش و عشرت در شعر یزید و مخالفت با زهد، بپردازد. این کار می توانست غنای ادبی اثر را دوچندان کند.
• بررسی دقیق تر واکنش های معاصر: کتاب می تواند با گنجاندن بررسی های دقیق تر از واکنش ها و دیدگاه های معاصران یزید نسبت به اشعار و سبک زندگی او، تصویر کامل تری از فضای فرهنگی و اجتماعی آن دوران ارائه دهد.

۴.۳. جایگاه کتاب در مطالعات یزیدشناسی

کتاب دیوان شعر یزید ابن معاویه به دلیل رویکرد علمی، مستند و بی طرفانه خود، جایگاه مهمی در مطالعات یزیدشناسی و ادبیات دوره اموی دارد. این اثر نه تنها به عنوان یک منبع مرجع برای دسترسی به اشعار یزید عمل می کند، بلکه با تحلیل های عمیق خود، به درک بهتر از پیچیدگی های شخصیتی او و جایگاهش در تاریخ ادبیات عرب کمک می کند. این کتاب می تواند الهام بخش پژوهش های بعدی باشد تا شخصیت های تاریخی را از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار دهند و از قضاوت های یک سویه پرهیز کنند. در حقیقت، این اثر پلی است میان تاریخ سیاسی و تاریخ ادبی، که به ما امکان می دهد یزید را نه تنها به عنوان خلیفه، بلکه به عنوان یک یزید شاعر بشناسیم.

۵. یزید بن معاویه: فراتر از خلافت، در قامت یک شاعر

برای درک کامل شعر یزید ابن معاویه، لازم است نگاهی فراتر از جایگاه سیاسی او به زندگی و اشعار یزید ابن معاویه داشته باشیم. یزید، ورای نقش خود به عنوان خلیفه، شاعری با سبک خاص و مضامین ویژه بود که زندگی و محیط اطرافش تأثیر عمیقی بر سروده های او داشت.

۵.۱. زندگینامه کوتاه و تأثیر محیط بر یزید

یزید در سال ۲۵ هجری قمری متولد شد. مادرش میسون همسر معاویه و شعر او، دختر بجدل کلبی، از زنان نامدار و با اصل و نسب قبیله بنی کلب بود. میسون، که اصالتاً از اعراب بادیه نشین و مسیحی بود، زندگی در قصر معاویه در دمشق را تاب نیاورد و به بادیه بازگشت. همین امر سبب شد تا یزید در دوران کودکی و نوجوانی، دور از پدر و در دامان مادرش در محیط بادیه پرورش یابد. این تربیت در بادیه، تأثیر عمیقی بر شخصیت و فصاحت و بلاغت او گذاشت. قبیله بنی کلب به فصاحت کلام و مهارت در شکار و سوارکاری مشهور بودند. یزید نیز در این محیط، مهارت های زبانی و ادبی قابل توجهی کسب کرد، اگرچه به جای بهره بردن از مواهب بادیه در جهت معنویات، بیشتر به خوش گذرانی و فاصله گرفتن از زندگی مذهبی سخت گیرانه روی آورد. این محیط، بستر مناسبی برای شکل گیری یزید شاعر شد که در مجالس شعرخوانی و شراب خواری، به شعر فصیح گرایش پیدا کرد.

۵.۲. یزید و عصر طلایی ادبیات اموی

دوران اموی، با وجود تمامی چالش های سیاسی و مذهبی، عصر طلایی ادبیات اموی و شکوفایی شعر عرب محسوب می شود. در این دوره، زبان عربی به عنوان زبان رسمی اداری امپراتوری اسلامی تثبیت شد و ترجمه آثار علمی و فلسفی از یونانی به عربی رونق گرفت. معاویه، پدر یزید، خود فردی کتاب خوان، متن شناس و علاقه مند به شعر بود و دیوانی از اشعار به او منسوب است. میسون همسر معاویه و شعر او نیز، به عنوان زنی ادیب و شاعر، نقش مهمی در ترویج شعر و ادب در دربار اموی داشت. او حتی اشعاری در مدح بیابان و مذمت قصر سرود که سبب شد معاویه به او اجازه دهد به زادگاهش بازگردد. یزید به عنوان نخستین خلیفه اموی که خود شاعر بود، در این فضای فرهنگی پرورش یافت. این دوران، محیطی غنی برای بروز استعدادهای ادبی او فراهم آورد و شعر و ادبیات عرب در دوران امویان شاهد تحولات و رشد چشمگیری بود.

نمونه ای از اشعار میسون که نشان دهنده علاقه او به زندگی بادیه و تأثیر آن بر تربیت یزید است:

لبیت تخفق الارواح فیه
احب الی من قصرمنیف
ولبس عباءه وتقرّ عینی
أحب الیّ من لبس الشفوف
وأکل کسیره من کسر بیتی
أحب إلیّ من أکل الرغیف
وأصوات الریاح بکل فج
أحب إلى من نقر الدفوف

ترجمه:
کلبه محقری که نسیم در آن می وزد،
نزد من محبوب تر از قصری باشکوه است.
پوشیدن عبایی ساده که چشمانم را روشن کند،
دوست داشتنی تر از پوشیدن حریر شفاف است.
تکه نانی که در خانه کوچک خود می خورم،
نزد من محبوب تر از نان سفید (کاخ) است.
و صدای بادها در هر گوشه ای،
نزد من دلنشین تر از صدای دف هاست.

این اشعار، نه تنها نشان دهنده ذوق ادبی مادر یزید است، بلکه تأثیر مستقیم محیط بادیه را بر زندگی و جهان بینی یزید نیز آشکار می سازد و به ما کمک می کند تا دیدگاه های متفاوت درباره یزید را با در نظر گرفتن زمینه خانوادگی و تربیتی او تحلیل کنیم.

۵.۳. بازتاب شخصیت یزید در اشعارش

اشعار یزید بن معاویه، آیینه ای تمام نما از شخصیت اوست. بازتاب شخصیت یزید در اشعارش به وضوح قابل مشاهده است. از یک سو، او شاعری فصیح و بلیغ است که توانایی بالایی در سرودن اشعار زیبا و دلنشین دارد؛ اما از سوی دیگر، مضامین اشعارش اغلب به عیش و عشرت در شعر یزید، شراب خواری، عشق های زمینی و مخالفت با زهد و تقوا می پردازد. این ویژگی ها، روحیه خوش باش و بی توجهی او به برخی از آموزه های دینی را به تصویر می کشد. یزید در اشعارش، فارغ از هرگونه تظاهر، به بیان امیال و خواسته های درونی خود می پردازد. او اولین خلیفه اموی بود که آشکارا شراب می نوشید و به مجالس لهو و لعب اهمیت می داد. این خصوصیات، در اشعار او نیز منعکس شده و او را به نمادی از اپیکوریسم (لذت گرایی) در جهان اسلام، آنگونه که برخی پژوهشگران اشاره کرده اند، تبدیل کرده است.

به عنوان مثال، در جایی که معاویه، یزید را به خاطر بدمستی هایش سرزنش می کند، یزید در نامه ای به پدرش چنین پاسخ می دهد:

پس مرا آن توان نیست که از شراره خشم خویش رهایی یابم,
و تو به خشم می آیی زیرا که من با دختر رز پیوند بسته ام,
و بدین سان شراب انگیزه بخش زندگی من است,
و بی شک تو هیچ دلیل دیگری نمی یابی که,
چرا من شراب می نوشم,
پس بدان که چه شیرین است آنگاه که,
شراب از دست ساقی می ستانم,
و چه شیرین تر آنگاه که خشم ترا می بینم,
می نوشم نخست تا خود سرخوش شوم,
و سپس ترا به خشم آورم.

این شعر به خوبی نشان می دهد که یزید تا چه حد به لذت های دنیوی دلبسته بوده و حتی از خشم پدرش نیز برای افزایش لذت خود استفاده می کرده است. خلافت یزید و جایگاه ادبی او، دو روی یک سکه هستند که برای درک کامل این شخصیت، باید هر دو را در کنار هم دید.

۶. تأثیر اشعار یزید بر ادبیات فارسی

یکی از جالب توجه ترین جنبه های شعر یزید ابن معاویه، بحث پیرامون تأثیر اشعار یزید بر ادبیات فارسی است. این تأثیر، به ویژه در مورد یکی از برجسته ترین شاعران فارسی، یعنی حافظ شیرازی، مطرح شده است.

۶.۱. حافظ و الا یا ایها الساقی

داستان معروف اقتباس یا استقبال حافظ از مصراعی منسوب به یزید، یکی از موضوعات بحث برانگیز در ادبیات تطبیقی است. بسیاری از منابع، مصراع نخستین بیت دیوان حافظ، یعنی «الا یا ایها الساقی أدِر کأساً و ناولها»، را از آن یزید می دانند. اصل شعر یزید به این صورت نقل شده است:

انا المسموم ما عندی بتریاق ولاراق
ادرکاسنا ونا ولها الا یا ایها الساقی

ترجمه فارسی:
من مسمومم و مرا پادزهری نیست،
ای ساقی شراب را در جام بریز و مرا مداوا کن.

صلاح الدین المنجد، از پژوهشگران برجسته شعر عرب، نیز در مقدمه کتاب «شعر یزید بن معاویه» به علاقه یزید به شعر و ادبیات اشاره کرده است. این مسئله که حافظ، لسان الغیب، چنین مصراعی را از شاعری چون یزید به وام گرفته باشد، همواره مورد بحث و تحلیل بوده است.

۶.۲. تحلیل این تأثیر

این ارتباط بین اشعار یزید و حافظ، اهمیت بالایی در ادبیات تطبیقی و شناخت تعاملات فرهنگی و ادبی دارد. تحلیل این تأثیر می تواند از چند منظر صورت گیرد:

• اشتراکات مضمونی: حتی اگر حافظ مستقیماً از یزید اقتباس نکرده باشد، شباهت مضمونی در دعوت به می و سرمستی و گریزان بودن از زهد خشک، می تواند نشان دهنده وجود یک جریان فکری و ادبی مشترک در جهان اسلام باشد که در آن زمان رواج داشته است. هم یزید و هم حافظ، هر یک به شیوه خود، از نقد زهدفروشی و تظاهر ابایی نداشته اند، هرچند اهداف و رویکردهای آن ها کاملاً متفاوت بوده است.
• نشان دهنده پیچیدگی های پذیرش ادبی: این موضوع نشان می دهد که آثار ادبی، فارغ از شخصیت یا موقعیت اجتماعی خالق آن ها، می توانند بر ذهن و زبان شاعران دیگر تأثیر بگذارند. برای حافظ، شاید زیبایی کلام و آهنگ موزون مصراع مهم تر از هویت سراینده آن بوده باشد. این امر به پیچیدگی های ماهیت الهام و اقتباس در ادبیات اشاره دارد.
• بازتاب رویکرد نقادانه: برخی پژوهشگران معتقدند که حتی اگر حافظ از این مصراع یزید استفاده کرده باشد، این استفاده می تواند نوعی استقبال نقادانه یا حتی به سخره گرفتن باشد. این گونه تعاملات، به غنای مباحث ادبی و تاریخی کمک شایانی می کند و ما را به درک جامع تری از شخصیت یزید ابن معاویه و تأثیرات پنهان او در طول تاریخ رهنمون می سازد. این مسئله به خوبی دیدگاه های متفاوت درباره یزید را منعکس می کند.

۷. راهنمای مطالعه: چه کسانی و چرا باید این کتاب را بخوانند؟

کتاب دیوان شعر یزید ابن معاویه یا زخم دوزخ، اثر حیدر شجاعی و حیدر سهرابی، نه تنها برای پژوهشگران، بلکه برای طیف گسترده ای از علاقه مندان به تاریخ و ادبیات می تواند سودمند باشد. مطالعه این کتاب به دلایل زیر توصیه می شود:

تشویق خوانندگان به مطالعه کتاب برای:

1. کسب دیدگاهی متفاوت و مستند از یزید: این کتاب به خوانندگان کمک می کند تا از نگاه های تک بعدی و قضاوت های سطحی درباره یزید فراتر روند و با ابعاد کمتر شناخته شده او به عنوان یک یزید شاعر و همچنین با ویژگی های شخصیتی او از طریق اشعارش آشنا شوند. رویکرد مستند و تحلیلی کتاب، فرصتی برای درک واقعی تر این شخصیت تاریخی فراهم می کند.
2. درک عمیق تر از تحولات اجتماعی و فرهنگی در صدر اسلام: اشعار یزید، به ویژه مضامین مربوط به عیش و عشرت در شعر یزید و مخالفت با زهد، پنجره ای به سوی فضای فرهنگی و اجتماعی دوران اموی و تعارضات فکری آن زمان می گشاید. این کتاب می تواند به درک چگونگی شکل گیری ادبیات دوره اموی و جایگاه شعر در آن دوره کمک کند.
3. لذت بردن از اشعار فصیح عربی: حتی با وجود مضامین چالش برانگیز، اشعار یزید از فصاحت و بلاغت بالایی برخوردارند. خواندن متن اصلی عربی و ترجمه روان فارسی آن ها می تواند برای علاقه مندان به شعر و ادبیات عرب در دوران امویان، تجربه ای لذت بخش باشد و به شناخت ویژگی های سبک و زبان شعری آن دوره کمک کند.
4. پژوهشگران برای دسترسی به متون اصلی و نقدهای ادبی: این کتاب منبعی ارزشمند برای دانشجویان و پژوهشگران رشته های ادبیات عرب، تاریخ اسلام و مطالعات اسلامی است. تفکیک دقیق اشعار ترجیحی یزید از اشعار منسوب به یزید، همراه با تحلیل های ادبی و تاریخی، آن را به ابزاری قدرتمند برای تحقیقات آکادمیک تبدیل می کند و به آن ها کمک می کند تا در نقد تاریخی اشعار یزید به منابع معتبر رجوع کنند.

بنابراین، چه یک دانشجوی تاریخ باشید، چه علاقه مند به ادبیات کلاسیک عرب، یا فردی که به دنبال درک دیدگاه های متفاوت درباره یزید است، این کتاب می تواند دریچه ای نو به سوی شناخت این شخصیت پیچیده و دوران او بگشاید.

۸. نتیجه گیری

کتاب دیوان شعر یزید ابن معاویه (زخم دوزخ) اثر حیدر شجاعی و حیدر سهرابی، تلاشی روشمند و ارزشمند برای بازخوانی و تحلیل یکی از مهم ترین و در عین حال بحث برانگیزترین شخصیت های تاریخ اسلام، یعنی یزید بن معاویه است. این اثر با گردآوری، ترجمه و نقد و بررسی اشعار یزید ابن معاویه، گامی بلند در شناخت ابعاد ادبی و انسانی او برداشته و تصویری چندوجهی از یزید شاعر ارائه می دهد که فراتر از کلیشه های تاریخی است.

اهمیت این کتاب در تفکیک دقیق اشعار ترجیحی یزید از اشعار منسوب به یزید و ارائه تحلیل های ادبی و تاریخی عمیق است. این رویکرد به خواننده کمک می کند تا با نگاهی نقادانه و مستند، نه تنها با شعر یزید ابن معاویه آشنا شود، بلکه به درک عمیق تری از زندگی و اشعار یزید ابن معاویه، عیش و عشرت در شعر یزید و مخالفت با زهد و دین داری مرسوم در زمان او دست یابد. بررسی تأثیراتی چون تأثیر یزید بر حافظ و نقش شخصیت هایی مانند میسون همسر معاویه و شعر او در شکل گیری شخصیت ادبی یزید، به غنای این اثر می افزاید.

در نهایت، این کتاب به عنوان یک اثر مرجع، بر لزوم مطالعه چندوجهی شخصیت های تاریخی و ادبی تأکید می کند تا از قضاوت های تک بعدی پرهیز شود. جایگاه ادبی یزید، فارغ از جایگاه سیاسی و مذهبی او، بخشی از میراث ادبیات دوره اموی است که نباید نادیده گرفته شود. زخم دوزخ دعوتی است به تأمل بیشتر در تاریخ و ادبیات، با نگاهی باز و نقادانه، تا ابهامات برطرف و حقایق، هرچند تلخ، آشکار شوند.

منابع و مآخذ

• شجاعی، حیدر؛ سهرابی، حیدر. (۱۳۹۶). دیوان شعر یزید ابن معاویه (زخم دوزخ). انتشارات شهر پدرام.
• المنجد، صلاح الدین. (۱۹۸۲). شعر یزید بن معاویه بن ابی سفیان. بیروت.
• جبّور، جبرائیل. (۱۹۶۵). یزید، پادشاهی شاعر. مقاله منتشر شده در مجله الابحاث البیروتیه.
• یغمایی، اسماعیل وفا. (مقالات و تحلیل ها). پژواک ایران.