اهمیت اوپنهایمر و ارتباطش با حوادث غزه چیست؟

به گزارش خبرگزاری تیکا، «اوپنهایمر» تبدیل به یکی از پرفروش ترین فیلمهای سال شد و بسیاری به آن لقب فیلم برگزیده دادند. شاید نولان تصورش را هم نمی کرد که بلندترین فیلمش با داستانی که قهرمانش سازنده بمب اتم است تا این اندازه در تمامی دنیا و جشنواره ها مورد توجه قرار گیرد از بریتانیا تا فرانسه و خود آمریکا منتقدان و سینماگران (اوپنهایمر را ستودند و تلاشهای کارگردانش را برای به تصویر کشیدن داستان پدر بمب اتم مورد تقدیر قرار دادند.

به گزارش آگاهی نو، نولان اوپنهایمر را که پرهزینه ترین فیلمش است با بودجه 100 میلیون دلاری ساخت فیلمی که اصرار زیادی بر ساخت آن داشت و زمانی آن را کارگردانی کرد که ساخت بمب اتمی یکی از موضوعات داغ عالم سیاست است و قدرتهای بزرگ سر داشتن آن چالشهای بسیاری را در تمامی دنیا ایجاد کرده اند نولان که اخیرا در طولانی ترین سخنرانی اش در جشنواره ساندنس اعلام کرده که هرگز فیلم ساز مستقلی نبوده است از تمامی امکانات سینمایی که کمپانی آمریکایی یونیورسال در اختیارش قرار داد برای ساخت «اوپنهایمر» بهره برد. هر چند این حمایتها برای فیلمساز استراتژیکی مانند نولان مسبوق به سابقه است و او در فیلم «تنت» هم یک بویینگ 747 واقعی را منفجر کرده بود اما در اوپنهایمر اولین انفجار هسته ای تاریخ را بدون استفاده از جلوه های کامپیوتری بازسازی کرد. اتفاقی که بعید است مشابه آن در آثار فیلمسازان دیگر مانند استیون اسپیلبرگ، جیمز کامرون و ریدلی اسکات و یا مارتین اسکورسیزی رخ دهد. اما خب حساب نولان از دیگر فیلم سازان آمریکایی جداست و تصمیم گیرندگان آن سیستم به خوبی می دانند که این فیلمساز که حتی تحصیلات سینمایی هم ندارد، چطور می تواند منویات و خواسته های آنها را با تصاویری باشکوه و داستانی پرقدرت به نمایش درآورد و آنها را همچنان قدرت برتر دنیا که همیشه توان نظامی و هوش دانشمندانش سرآمد دیگر کشورها است به تصویر کشد.

صاحبان قدرت در آمریکا می دانند دست روی چه فیلم سازی بگذارند که حتی فیلمهای سفارشی شان را با چنان کیفیتی بسازد که در همه دنیا، تردیدی برای تجلیل از این آثار باقی نماند. آنها برخلاف مدیران ما سرمایه های شان را پای فیلم سازی صرف می کنند که محصولی با بالاترین کیفیت ارایه دهد که آوازه اش حتی پیش از نمایش عمومی، دنیا را پرکند و پس از اکران همه را به تحسین وادارد چراکه در نظام سینمایی آنها، اقتصاد و سرمایه به اندازه حرفی که می خواهند بزنند اهمیت دارد و اگر حرفشان خریدار نداشته باشد سرمایه را هدر نمی دهند. نولان یکی از آن فیلم سازانی است که می تواند سرمایه را تبدیل به چنان محصولی کند که چشم همه را بگیرد و حرف سیاست مداران آمریکایی را به گوش همه برساند. به همین خاطر است که داستانهای اش را یا درباره شخصیتهای مهم کشورش می سازد یا چالش روز جامعه اش را در قالب قهرمانان داستانی به تصویر می می کشد و یا اینکه به سراغ آینده می رود و فضایی غریب را نشانمان می دهد که بعید نیست نسلهای بعد آن را ببینند و لمس کنند.

تولان در «اوپنهایمر» سراغ فردی رفت که او را مهم ترین شخصیت دوران می داند و در جایی می گوید: دوست داشته باشید یا نه، «جی. رابرت اوپنهایمر» مهمترین فردی است که تاکنون زندگی کرده است. خب طبیعی است وقتی کارگردانی مانند کریستوفر نولان چنین تصوری درباره یک دانشمند هسته ای داشته باشد، سراغ کتاب زندگی نامه ای «پرومته آمریکایی» نوشته کای بیرد و مارتین ج. شروین برود که در سال 2006 جایزه پولیتزر گرفته است؛ جالب است بدانید که نوشتن این کتاب 25 سال طول کشیده است. این کتاب داستان زندگی فیزیکدان نظری .جی. رابرت اوپنهایمر، رهبر پروژه منهتن است که اولین سلاح هسته ای را تولید کرد و به پدر بمب اتمی مشهور شد؛ نظام مدیریتی آمریکا هم تمام امکانات و سرمایه اش را در اختیار او قرار داد که از روسها و آلمانها پیشی بگیرد و ساخت اولین بمب اتم را به نام آمریکا تمام کند. از این حیث نولان قرابت عجیبی با اوپنهایمر دارد. او هم فیلم سازی است که امکانات وسیعی در اختیارش قرار می گیرد تا داستانهای اش را روی پرده بیاورد هر چند دولت مردان آمریکایی خود را در ساخت فیلمهای او دخیل نمی دانند و نولان به ظاهر تنها فیلم سازی توانمند و کاربلد است که داستانهای مهم و استراتژیکی را در فیلم های اش روایت می کند که هم برای سیاست مداران آمریکایی حایز اهمیت است و هم پیامهای مهمی برای دیگر دولت مردان و اهالی قدرت در سراسر دنیا دارد؛ اما اهالی سینما در همان آمریکا هم می دانند که فرصت فیلم سازی با این امکانات و سرمایه گذاری، نصیب هر کارگردانی نمی شود و این اتفاق تنها درباره تعداد معدودی از خواص رخ می دهد.

وسواس و حساسیت نولان

برای ساخت فیلم درباره پدر بمب اتمی آن قدر بود که بعد از 20 سال همکاری اش را به کمپانی برادران وارنر قطع کند و برای اینکه اوپنهایمرش همزمان در فضای آنلاین و پلتفرم های استریم اکران نشود و به مدت 6 هفته فقط در پرده نقره ای سینما به نمایش درآید، با کمپانی یونیورسال در ساخت این فیلم همکاری کرد.

او برای اینکه کیفیت اولین انفجار اتمی جهان (ملقب به انفجار ترینیتی) را به تصویر بکشد؛ اوپنهایمر» را با دوربینهای بزرگ و دست و پاگیر فیلم هایی با فرمت ،بزرگ، یعنی با «IMAX70» ضبط کرد تا بهترین تصویر سینمایی ممکن را به دست آورد. نولان آن قدر برای درست درآوردن تصاویر این فیلم حساس بود و اصرار داشت که فیلمش باید حق مطلب را درباره دانشمند هسته ای آمریکایی ادا کند که طولانی ترین فیلمش را درباره او جلوی دوربین برد و آن قدر در فیلم برداری حساسیت به خرج داده است که طول فیلم های آیمکس آن به 17.7 کیلومتر و وزن آنها به 272 کیلوگرم می رسد. فیلم برداری با فرمت IMAX70» یک فرمت ویژه برای فیلم برداری سینمایی است. این فرمت بر اساس سیستم IMAX» ساخته شده است که شامل دوربین ها، فرمت فیلم و تجهیزات پخش و نمایش است.

فرمت IMAX، یکی از پیشرفته ترین فرمتهای سینمایی است که به صورت تخصصی در سالنهای سینمای IMAX استفاده می شود. می بینید؛ انگار از ابتدا قرار بوده همه چیز در خدمت پدر بمب اتمی آمریکا باشد و سرمایه و امکانات برای ساخت این اثر، آن هم توسط فیلم ساز مهم و شاخص آمریکایی بسیج شده است.

اما نولان دلیل این همه دقت و حساسیت خود را برای ساخت فیلم «اوپنهایمر» نگاه از زاویه دید این دانشمند می داند و می گوید ما می خواهیم همه چیز را از دیدگاه اوپنهایمر ببینیم. ما می خواستیم تماشاگران را در آن منظرگاه قرار دهیم این به این معنا بود که واقعاً تلاش می کردیم موارد را به همان اندازه زیبا و ترسناک و الهام بخش ارایه دهیم که در آن زمان برای مردمی که شاهدش بودند؛ اتفاق افتاده است.»

به همین خاطر است که تصاویری که از نگاه او دیده می شود، رنگی و چشم نواز است و سکانس های سیاه و سفید از نگاه عضو کمیسیون انرژی اتمی دیده می شود. نولان می گوید: «من واقعاً می خواستم این داستان را با اوپنهایمر» مرور کنم نمی خواستم کنارش بنشینم و قضاوتش کنم این کار بیشتر جنبه مستند یا نظریه سیاسی و تاریخ علم داشت. این داستانی است که شما با او تجربه می کنید و او را قضاوت نمی کنید. شما با او با این دوراهی های اخلاقی آشتی ناپذیر مواجه می شوید.

حالا نولان در کارنامه خود یکی از مهمترین فیلمهای سینما را درباره یکی از شاخص ترین و غریب ترین شخصیت های تاریخ آمریکا دارد فیلم در کشورش بیشترین جوایز را از اعضای انجمنهای سینمایی از جمله تهیه کنندگان کارگردانان، فیلم برداران و منتقدان دریافت کرده؛ «اوپنهایمر در نقاط مختلف دنیا از جمله بریتانیا در فستیوال بفتا و جایزه سزار فرانسه مورد تمجید قرار گرفته و کارگردان و بازیگرانش مهمترین جوایز را در این جشنواره ها دریافت کردند. خب، می بینید که نولان و همه آنهایی که برای ساخته شدن این فیلم او را حمایت کردند به هدفشان رسیده اند. دیگر کسی جی. رابرت اوپنهایمر را برای ساخت بمب اتم و کشته شدن هزاران انسان قضاوت کند. او نه دیگر مذمت می شود نه از سوی تماشاگران سراسر دنیا به عنوان کاراکتری منفور شناخته می شود. حتی نولان طوری او را قربانی سیستم نشان می دهد که انگار در حقش ظلم شده و نباید مورد بازخواست قرار می گرفته است. در این باور تماشاگرانی در سراسر دنیا هم با او همراه می شوند، حتی تماشاگران ژاپنی که بیش از 200 هزار نفر از نسلهای قبلی خود را بر اثر انفجار اتمی از دست دادند. این همان قدرت سینما و تصمیم گیران نظام آمریکا و فیلم سازی مانند نولان است که آنچه را که خود می خواهند به عنوانی امری قابل قبول و موجه به خورد تماشاگر می دهند؛ باورهایی تازه برای آنها می سازند که در همه دنیا هم فراگیر می شود و این گونه بدون دردسر و جنگ و خونریزی، قهرمانان خودساخته شان را بر ذهن و فکر مردمان سراسر دنیا حاکم می کنند.

شعبده به جای هنر

چرا همزمانی درخشش فیلم اوپنهایمر با جنایت در غزه مهم است؟

فیلم اوپنهایمر این روزها در حال درو کردن جوایز سالانه جهانی سینمایی است. از بفتا تا گلدن گلوب و به احتمال قریب به یقین در اسکار هم که در لحظه نگارش این مطلب مدت زمان زیادی به برگزاری اش نمانده موفقیت های فراوان نصیبش خواهد شد. در اکران های عمومی هم جزو رده های نخست فروش جهانی است و البته تحسین بسیاری از منتقدان را هم که با خود به همراه دارد بنابراین، چه در محافل رقابتی و جشنواره ای چه در مواجهه با استقبال تماشاگران و چه در ارزیابی منتقدان اثری بسیار کامیاب و بلکه منحصر به فرد است.

اما درخشش این فیلم چه غریب همزمان شده است با یکی از تلخ ترین فجایع جنایت بار بشری که همچنان در غزه ادامه دارد و طبق آخرین گزارشها، آمار قربانیانش تاکنون به 30 هزار نفر کشته رسیده است. این که از واژه غریب استفاده کردم، به خاطر شباهت عجیبی است که روایت فیلم از عملکرد شخصیت اصلی داستانش با رفتاری که اسراییلی ها در غزه انجام می دهند، دارد. همان طور که آمریکایی ها سرکوب ژاپن را در تداوم جنگ جهانی توجیهی برای استفاده از بمب اوپنهایمر دانستند، فیلم نیز نقطه تمرکز خود را بر مرور و واکاوی همین توجیه گذاشته است اسراییلی ها هم کشتن هزاران غیر نظامی محصور در سرزمین مادریشان را بنابر توجیه سرکوب ،حماس همچنان ادامه می دهند. گویی تاریخ از اعماق فیلم نولان سر از گور درآورده و حکایت جنگ خشونت بازدارندگی تسلیحاتی کشتار جمعی و…، در داستان این فیلم، حالا از آمریکا ژاپن به اسراییل / غزه نقل مکان کرده است دقیقاً همان توجیه ها و استدلال ها …..

البته فیلم نولان فیلمی سیاسی به معنای روایت تاریخ یک جنگ نیست؛ حتی این هم که بگوییم فیلم تاریخچه زندگی یک دانشمند است که دستاورد علمی اش، او را به سوی سیاست و جنگ سوق داد، نیست. بررسی یک فیلم سینمایی، لزوماً هم راستای بررسی تاریخ، سیاست و بیوگرافی چهره های مشهور نیست. در بررسی یک فیلم، اصل بر تحلیل همان داده هایی است که فیلم در اختیار مخاطب قرار می دهد، نه ارجاع به فلان کتاب و بهمان زندگی نامه و آن یکی مدرک و سند این که در عالم واقعیت اوپنهایمر که بود و چه کرد، بحثی مجزاست که دانش تاریخ و سیاست پاسخش را می دهد. در این مجال، ما با خود فیلم سروکار داریم و دنیایی که کارگردان طبق برداشتش از جهان، اوپنهایمر به ما نشان می دهد. به بیان دیگر، برخلاف بسیاری از بحث هایی که درباره این فیلم مطرح است،

و در آنها به جای آنکه به خود اثر ارجاع داده شود به شخصیتی عطف داده می شود که موضوع اصلی فیلم نولان است و بر مبنای آن به دوگانه ای می رسند که یک وجه آن بر این باور است که نولان چهره ای مثبت از اوپنهایمر و نیز گریزناپذیری آمریکا برای استفاده از بمب اتم در مهار ژاپن از ادامه جنگ دوم جهانی ارایه داده است و یک وجه آن هم این را رد می کند، بیش از آن که نگاه مثبت یا منفی نولان به این ماجرا مهم باشد پرداختن به رویه ای که سالهاست نولان در عرصه فیلم سازی در پیش گرفته است، اولویت دارد.

واقعیت آن است که نولان تقریباً از زمان پرداختن به سه گانه بتمن سبک و سیاق فیلم سازی اش به تدریج عوض شد. در ابتدای کار فیلم سازی او، خلاقیت های روایی و ریتمیک پیچیدگی های شخصیتی و موقعیتی جاری در درام و سنجیدگی های کارگردانی بسیار نمود داشتند. اما کار کردن با پروژه بیگ پروداکشنی مانند بتمن انگار او را از هنر در سینما به سوی شعبده بازی در سینما کشاند. در خلال این پروژه پرخرج انگار دریافت سینمای نولان تغییراتی در حال رخ دادن بود. گویی پیچیدگی شخصیت و درام و موقعیت در حال سوق داده شدن به پیچیدگی بیان ابهت فضا و نگاه از بالا بود نولان از این به بعد، بیش از آن که تماشاگران را درگیر حس کند، مرعوب فضا ساخت. انگار قرار بود از این پس، نگاه خیره تماشاگر به مجله تیکا شدنهای سه بعدی ساختمانها و تودرتو شدنهای زمانی در رویا در اینسپشن راه رفتن روی سیاره نامتناهی یخی و عبور از سیاه چاله بین ستارهای عقب و جلو شدنهای روند حرکت در زمان در تست و حالا ابهت انفجار اتمی در اوپنهایمر و چالشهای اخلاقی اش باشد. سالها است که مخاطب درگیر خود آدمهای فیلم های نولان نمی شود؛ بلکه قرار است مرعوب حرفها و میزانسن های گنده و ایده های بزرگ بشود. سینمای نولان سالها است از وجه انسانی اش کاسته شده و به شدت به شعار لفاظی ،پرحرفی کش داری ریتم نمادهای گل درشت و بازی با تکنیکهای فنی خیره کننده سینمایی گرایش یافته است.

حالا در اوپنهایمر هم دقیقاً با همین پارادایم مرعوب کنندگی مواجه هستیم. فیلم ساز لحظه ای برای تامل و تدبر مخاطب باقی نمی گذارد. از آغاز تا پایان با روایت غیر خطی سیال در سه زمان مختلف، نوسانهای بصری در دوگانه های رنگی سیاه و سفید، کلیپ های آموزش فیزیک کوانتوم، انفجار هسته اتم در فضا سوختن کره زمین، تاکید مکرر بر حلقه های داخل برکه ورود و خروج یک لشکر آدم از این صحنه به آن سکانس بی آن که زمانی داده شود که بفهمیم این یکی کی بود و با آن یکی چه فرقی داشت روبه رو هستیم در این میان، عموم دیالوگها بیش از آن که مبتنی بر پیشبرد درام باشند، جملات قصار کوبنده ای هستند درباره درست یا غلط بودن استفاده از علم فیزیک در پیشبرد منافع قدرتمندان. حتی در عاطفی ترین لحظات هم همین گونه است وسط صحنه معاشقه اوپنهایمر با دختر کمونیست متنی از یک کتاب قدیمی به زبان سانسکریت خوانده می شود که بیانگر نابودگر جهان بودن اوپنهایمر است یا وسط موقعیتی که اوپنهایمر بچه دایماً گریانش را به خانواده ای دیگر می دهد تا همسرش در آسایش باشد، جملاتی کوبنده درباره مخرب بودن نقش نوابغ گفته می شود، راستی چرا هیچگاه رابطه ای از اوپنهایمر با بچه های اش نمی بینیم؟ چون از بطن این ،رابطه موقعیت های گنده نما حاصل نمی شده است؟ نولان در روند روایت از زندگی این دانشمند ملغمه ای شلوغ پر سر و صدا و پرازدحام خلق کرده تا مخاطبش را مرعوب به حرفها و ایده های بزرگ درباره ماجرای بمب اتمی، پیش زمینه ها و بعداً تبعات اخلاقی اش کند. در طیفی از گذشته و حال و رنگ و بی رنگی از این آدم به آن یکی آدم می رسیم، بی آن که درست بفهمیم اینان چه کسی هستند، استراوس، ارنست لاورنس، لسلی گروز، تلر، نیلز بور و رابرت سربر و ده ها نام دیگر می روند و می آیند و گاه حضوری کمتر از دو دقیقه دارند؛ همگی هم ترکیبی از فرمولهای فیزیک، خطر کمونیسم، پیشروی نازی ها، مظلومیت یهودیان این که قدرت چه بد است و …. با هم محاوره می کنند و ما فقط مبهوت این که این که بود و آن چه کرد و دیگری چه شد. آخرش هم نه آنها را بر اساس شخصیتهای داستان که به واسطه آشنایی با چهره مت دیمون، کیسی افلک، جاش هارتنت و رامی ملک از هم تمییز می دهیم و به جای آن که دریابیم مثلاً تاثیر پاتریک بلاکت در فعالیتهای اوپنهایمر چه بود دنبال این هستیم که جیمز دارسی (بازیگر نقش بلاکت) الآن این وسط چه کاره است.

طبعا در چنین آشفته بازاری صحنه هایی مانند آزمایش انفجار اتمی در صحرا یا سخنرانی اوپنهایمر بین همکارانش بعد از بمباران هیروشیما که ظاهراً اوج جلوه های این فیلم هستند، در حکم کلیپ هایی خوش ساخت باقی می مانند که باز همچنان عاری از معنای دراماتیک هستند. به همان سکانس سخنرانی دقت کنیم، اوپنهایمر دارد با اشتیاق از موفقیت بمباران هیروشیما حرف می زند و ژاپنی ها را تحقیر می کند، اما فضای پیرامونی اش متزلزل است و از روی و هم بین حضار نشانه هایی غریب از آسیب دیدگی انفجار اتمی مشاهده می کند. اینجا مثلا قرار است با این تمهید تناقض درون و برون این آدم مطرح شود و این که وجدان انسانی اش بر خلاف حرفهایی که می زند سخت رنجیده است. اما گویی کسی نیست بپرسد که این آقای مملوء از درد وجدان که دچار گیجی توهم و کابوس در بیداری شده است حالا چه اصراری دارد علیه ژاپنی ها در همان لحظه حرف بزند؟ کسی مجبورش کرده است؟ مگر او مخالف بمباران نبود؟ خب چرا به صراحت همان زمان مخالفتش را عیان نکرد؟ چرا دست کم صرفاً مسیولیت خود را در محدوده علمی گردن نگرفت و مسیولیت سیاسی و جنگی ماجرا را از خود سلب نکرد؟ تاکید می کنم دارم درباره منطق داستانی و شخصیتی این فیلم صحبت می کنم و حتی کاری به واقعیت های تاریخی ندارم. فیلم نولان اصرار دارد شخصیت داستانش را در برزخ وجدان مسیولیت پذیری در قبال دانش و عملکردش قرار دهد ولی در عین حال به شکل ریاکارانه ای او را از این برزخ بیرون می کشد و به مقام یک هشدار دهنده که حلقه های پرشمار تکثیر شده از اختراعش را در حال به آتش کشیدن کل زمین می بیند ارتقا می دهد و شمایلش را در حد اسطوره های یونان قدیم همچون پرومتیوس طراحی می کند.

در زمانی بیش از سه ساعت مخاطب فقط فیلمی درباره اختراع و استفاده از بمب اتم نمی بیند؛ خودش هم در حال بمباران شدن دایمی با حجم وحشتناکی از شعار نماهنگ، موسیقی پرحجم، رفت و آمد یک مشت اسم بزرگ و جلوه های ویژه مرعوب کننده است که سر آخر عذاب وجدان ناشی از جنایت قتل عام مردم بی پناه دو شهر را پیامدی اجتناب ناپذیر در ساحت سیاست و جنگ، از زاویه دید ابرقدرت دنیا بینگارد و برای اش جابیفتد. این همان واقعیت مجله تیکا ای نیست که خارج از شعبده های آقای نولان هم اکنون در واقعیت ننگ آلود کشتار جمعی کودکان و زنان غزه جلوه ای پررنگ دارد؟

245245